Йигирманчи асрнинг 70-80-йилларида қўйларни сунъий қочириш ва ҳар бир совлиқдан иккитадан қўзи олиш амали ҳукумат томонидан қўллаб-қувватланаётган бир шароитда газетада бу усулнинг зарари ва у давом эттирилса, қоракўлчилик издан чиқиши мумкинлиги тўғрисида таҳлилий мақола босилди. Муаллифи Нусрат Раҳмат эди. Мақола ўта журъат билан ёзилганлиги ва цензура томонидан ўтказиб юборилганлигидан ҳайратландим. (Охир-оқибат журналистнинг фикри тўғри чиқди ва бу усулдан воз кечилди).
Атроф-жавонибни ҳимоя қилиш ҳали ҳеч кимнинг хаёлига келмаган ўша замонларда матбуотда Нусрат Раҳматнинг экологик муаммолар хусусидаги ўта долзарб мақолалари чиқа бошлади. Журналист тағин ҳақ эканлигига, йиллар ўтиб, гувоҳ бўлдик ва бугун мазкур муаммо ҳар бир кишининг оғзида.
1988 йилда шу муаллифнинг Ўзбекистон Фанлар академиясининг Тошкент яқинидаги «Ядро физикаси институти керакми?» деган муаммоли мақоласи эълон қилинди. Ўшанда кўпчилик ҳайратлангани эсимда. Орадан йигирма саккиз йил ўтгандан кейин, яъни 2016 йил майида мазкур институт тугатилди.
Бу нима? Фол очишми? Ёки муаммо илдизини теран англаш орқали хулоса чиқаришми? Ўзингиз ўйлаб кўраверинг.
Ниҳоят, Н. Раҳматнинг ўзбек журналистикасида ҳали ҳеч ким тил тегизмаган лўлилар муаммолари тўғрисидаги мақолаларини ўқиб, муаллифнинг кимлиги билан қизиқдим. Самарқанд вилоят газетаси – «Ленин йўли» (ҳозирги «Зарафшон») мухбири, мутахассислиги бўйича олим-агроном экан. Республика «Қишлоқ ҳақиқати» газетасининг Самарқанд ва Бухоро вилоятлари бўйиа махсус мухбири, «Меҳнат» нашриёти муҳаррири, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси бўлим мудири бўлган. Олим-агрономнинг менман деган журналистларга ёзиш нималигини кўрсатаётганлигидан тағин ҳайратландим.
Шу-шу олим-агрономнинг ҳар бир чиқишини интиқлик билан кутадиган бўлдим. Бундай журналистларни, одатда, новатор – янгилик яратувчи деб олқайдилар. Н. Раҳматнинг «Мен редакцияданман» номли илк китоби эса, ўша йилларда, катта шов-шувга сабаб бўлди. «Фарзандга ўгитлар», «Сабоқлар ва сўқмоқлар» асарлари, кейинчалик «Жадид» романи ҳам ўқувчилар томонидан илиқ қаршиланди.
Н. Раҳматнинг «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти томонидан чиқарилган «Буни ҳаёт дебдилар ёки ўғлим Улуғбекнинг кундалиги» ҳикоялардан иборат романи яна ўйлашга мажбур қилди. Гап шундаки, асар жанри роман деб белгиланган ва у конкрет шахслар ҳаётидан ёзилган ҳужжатли ҳикоялардир.
Бадиий адабиёт, журналистика ва, умуман, филология фанида бундай асар жанри роман эмас, «бадиий публицистика» дейилади. Бадиий публицистика шу пайтгача атама (атама – маълум тушунчани аниқ тавсифлаш) сифатида тан олинмаган. Хўш, бадиий публицистика деганда нима англанади? Тадқиқотчилар мазкур жанрга «бадиий-илмий матн» ва «ифодали тасвир журналистикаси» дея икки хил таъриф беришади. Журналистика назарияси эса бадиий публицистикани журналистиканинг ўзига хос алоҳида жанри сифатида баҳолайди. Умуман, публицистика инсон илмий ва образли фикрлаш усулларининг бир бўғини сифатида майдонга келади. Яъни, конкрет шахс фаолияти ҳақидаги ёзувда публицистик ғоя сусайганида ҳикоя матнида ҳужжатлилик белгилари йўқолади ва ҳаёт ҳақиқатининг типик тасвири (бадиий-публицистик матннинг бадиий матнга айланиши) бошланади.
Фан илмий атамалар ёрдамида фикрласа, санъат ва адабиёт образлар кўмагида яралади. Демак, публицистикага илмий жанр деб қараладиган бўлса, образлилик унга ётдир. Публицистика бадиий адабиёт намунаси дейилса, назариётчилар фикрича, унинг ҳужжатлилиги бунга монелик қилади.
Бадиий публицистика тадқиқотчилари бу жанрда образ яратиб бўлмайди, мабодо яратилганида ҳам, у муаллифнинг тўқимаси, дейдилар. Нафсиламрини айтганда, бадиий адабиётда яратиладиган типик образлар ҳам муаллифнинг тўқималари. Масала моҳиятини қанча чуқур идрок этмоқчи бўлсангиз, шунча кўп чигалликка дуч келасиз?
Романни аллақандай илмий ёки техник адабиётлар нашриёти эмас, мамлакатнинг энг нуфузли нашриёт-матбаа компанияси чоп этган ва бадиий публицистик жанрни «роман» деб атаган. Ўзбек адабиёти тарихида эса шу пайтгача ҳужжатли роман ёзилганини камина билмайман.
Бу ҳодисада кўзга яққол ташланадиган зиддият бор. Яъни, назариётчи ва тадқиқотчилар бадиий публицистика ёрдамида образ яратиб бўлмайди, дейишларига қарамай, нашриёт бош таҳририяти, бу ақидага атайлаб терс боргандек, битикларни бадиий асар деб атаган. Демак, нашриёт даъвосига кўра, бадиий публицистика ёрдамида типик бадиий образ яратиш мумкин.
Бу назарий гапларни айтишдан мақсад, Нусрат Раҳматнинг «Буни ҳаёт дебдилар» романи адабиётшунослар ва журналистика тадқиқотчилари олдига яна бир жумбоқ қўйганлигини таъкидлашдир. Бу, бир қарашда, адабиётшунослик ва публицистика назарияси талабларига тескари бориш, тан олинган русумларга нисбатан саркашлик қилишдир. Яна новаторлик демасдан иложинг йўқ.
Юқорида бадиий публицистика ҳали атама сифатида тан олинмаган, дедик. Мазкур соҳадаги тадқиқотлар ХХ асрнинг ўрталарида бошланганига қарамай, бу бадиий тасвир йўналишининг ўзбек адабиётида пайдо бўлганига олти юз йилдан ошди. Жумладан, Саккокийнинг Мирзо Улуғбек вафотига бағишлаб қасида ёзганига олти аср бўлди. Шоир ўша асарида:
Фалак минг эврилиб, илкига келтирмас,
Менингдек шоири турку сенингдек шоҳи донони,
дея ёзганида конкрет шахс – Мирзо Улуғбек образини назарда тутган. Бу бадиий публицистиканинг ўзбек мумтоз адабиётидаги илк намуналаридан бири.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис», «Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер», Бобурнинг «Бобурнома», Муҳаммад Солиҳнинг «Шайбонийнома» сингари асарлари ва бошқалар ҳам, ҳозирги замон ибораси билан айтганда, бадиий публицистика намуналаридир. Бундан чиқди, Н.Раҳмат эски анъанани давом эттирган ва конкрет шахслар ҳаёти тасвири орқали роман ёзиб, ўзига хос янгилик яратган, холос.
Шу ўринда «Буни ҳаёт дебдилар» романида тасвирланган айрим образларни кўздан кечирамиз. Асарнинг «Совчиликда» деб аталган ҳикоясида бош қаҳрамон – Улуғбек амакисига қаллиғ излаётган бувисига эргашиб, бир оилага ташриф буюришади. Кампир куёв бўлгич ўғлини, авлод-аждодларини мезбонларга, қаҳрамон тили билан айтганда, чину ёлғон қўшиб, роса мақтайди. Уй соҳиблари «қизимизнинг инон-ихтиёри бобосида», дея, уйга қарияни таклиф этишади. Чол (асардан парча келтирилмоқда): «Бурчакка ўтириб олиб, кўзини ерга тикканича сўради.
–Сизни танимай турибман. Кимнинг қизисиз?
–Асли қўшмачитликман, – бувим ҳам, бошларини кўтармай, жавобга ўтдилар, – бадаллик Раҳматжон деганнинг аёли бўламан. Хўжайиним «Сталиноборон», «Қизиласкар» колхозларида ҳосилот шўро, шофер бўлиб ишлаган... Отам – Истамбек, бобом – Искандарбек. Икковлари ҳам катта заминдор бўлишган...
Сукут сақлаб ўтирган мўйсафид вазмингина гап бошлади.
–Бобонгиз бек эди. Яхши отлари кўп эди, аммо сургун бўлмайин деб отларини ҳукуматга топширди, қизини қаролига бериб, уни ишбоши қилиб қўйди. Ҳай-ҳай!
Йиллар ўта елкага тушган бу дашном бувимга қаттиқ ботган бўлсаҳамки, меҳмондорчилик таомилларига озор етказмай, аввалги оҳангда давом этдилар.
–Ҳа, энди бир ҳовуч тупроғим мусофир юртларда қолиб кетмасин, деганлар-да...
Чол индамади... Кейин уни олиб чиқишди. Бир неча дақиқадан кейин кирган уй бекаси оиланинг сўнгги қарорини аён қилди.
–Ойтимулло, дилингизга қаттиқ олманг, бобоси рози бўлмадилар. Насибаси ўзга ерга сочилган эканми...
Ташқарига чиқиб, йўлга тушгач, бувим ҳалиги чолни лаънатладилар.
–Дийдоринг қурсин, сан босмачини!».
Бир қарашда, кундалик ҳаётда тез-тез учрайдиган воқеа тасвирлангандек. Аммо чуқурроқ ўйласангиз, жамиятда илгари содир бўлган ижтимоий-сиёсий зиддият – қулоқлаштириш ва босмачилик ҳаракатининг орадан ярим аср ўтгандан кейин ҳам жиддий асоратлари сезилиб турганлиги, кишилар ҳалигача бир-бирларининг сиёсий қарашларини кечира олмаётгани шу қисқа саҳнада устакорлик билан тасвирланган. Муаллиф икки оила бир пайтлар ғоявий курашнинг икки томонида бўлишган, улар бир-бирларига душман эдилар, демасдан, кампирнинг «Дийдоринг қурсин, сан босмачини!», деган биргина ибораси билан катта ижтимоий зиддиятни очиб берган.
Мазкур тафсилот бадиий публицистика жанрида шу тарзда ишончли ва образли қилиб берилганини кўрдик. Хўш, уни бадиий асарда ҳам шу тахлитда тасвирласа бўладими? Бўлади, албатта. Демак, бадиий публицистикадаги ҳужжатлилик образлиликка монелик қилмаяпти-ку? Бу ҳолатда муаллифнинг тўқимаси йўқ.
Адабиёт назариясида бадиий образ эстетиканинг ҳаёт ҳақиқатини тасвирлаш ва уни ўзгартиришнинг фақат санъатга хос бўлган асосий категорияларидан бири дея таърифланади. Шунингдек, бадиий асарда ҳар қандай воқеа-ҳодисанинг муаллиф томонидан ижодкорлик билан тасвирланиши ҳам образ деб аталади. Кўриб турганингиздек, юқорида келтирилган парчада муаллиф ҳаёт ҳақиқатини «ижодкорлик билан тасвирлаб» бера олган. Шундай экан, тадқиқотчиларнинг бадиий публицистикада образ яратиб бўлмайди, деган даъволарига қандай қараш керак?
Асардаги «Лўли момо» ҳикоясига диққатингизни тортмоқчиман. Бош қаҳрамон хонадонларига Лўли момонинг ойда бир ёки икки марта келиб туриши, қиш фаслида камнамо бўлиши ҳақида гапиради. «Мен ҳар гал бир нарсадан жуда ажабланаман: уйимиздагиларнинг бу аёлга бўлган муносабатларида киборларча нописандлик яққол сезилиб туради. Масалан, уйимизга балонли газ тарқатадиган киши келиб қолса, ўзларини қўйишга жой топишолмайди. Тўрдан ўрин кўрсатиб, қуюқ илтифотлар қилишади. Бувим унга пул берадилар, дуо қиладилар. Дадам ҳам у билан ҳисоблашадилар. Солиқ йиғадиган Конторчи амаки ҳам ҳовлимизда ўзини ҳокимдай тутади. Ҳар гал томорқамизни ўлчаш зарурлигини шаъма қилиб қўяди. Шунда бувим нолиб қоладилар, ўғилларига иморат қуриш учун ер зарурлигини айтиб, зорлангандай бўладилар, қимматчилик йиллари колхозда ишлаганликларини ҳам гап орасига қистириб ўтадилар.
Лўли момо масаласида эса ... айтмай қўяқолай. Ўринларидан ҳам туришмайди, калондимоғлар. Худди шундай бўлиши керакдай, Лўли момо ҳам пойгакроқда ўтириб олади. Бувим каравот устидан туриб саломлашиб қўяқоладилар», дейди болакай Улуғбек ва Лўли момо билан бувиси суҳбатини батафсил келтиради. Кампирлар гурунги асносида бувининг Лўлига беписандлик билан муносабатда бўлганлиги сезилиб туради. Парча:
«...Бир кун у киши (Лўли момо) анча башанг кийиниб келдилар.
–Кенжа ўғлимни уйлантиряпман, – дедилар тантанавор оҳангда, – Сизларни тўйга айтгани келдим. Ахир, қирқ йилдан бери даргоҳларингга кириб-чиқаман. Хабар қилмасаларинг ҳамки, бирорта тўй-маъракаларингдан қолганим йўқ».
Лўли момонинг хабар қилинмаган тўй-маъраклардан қолмаслиги инсон боласининг бундан ортиқ таҳқирланиши мумкин эмаслигини кўрсатувчи далилдир. Шунча гапдан кейин ҳам бош қаҳрамон бувиси лўлилар тўйига боришдан ор қилади. Ўғли (асар муаллифи) тўйга боргани учун аёлдан қаттиқ дашном эшитади ва ҳоказо.
Воқеа советлар тузуми даврида содир бўлган ва бу ҳикоя ўша замонда матбуотда ҳам эълон қилинган эди. Гап шундаки, Лўли момо шу юрт фарзанди, ўзини тенгсиз деб баҳолаган Совет давлати фуқароси. Аммо жамиятда хўрланган ва таҳқирланган.
Буви эса манфаат унадиган кишиларга илтифот кўрсатиб, шундай ҳам хўрланган Лўли момога беписанд муносабатда бўлади. Қаҳрамон (муаллиф) бувининг иккиюзламачилигини ишончли деталлар орқали очиб беради. Улуғбекнинг болаларга хос самимияти ва ҳақгўйлигидан ўқувчи қалби ҳаприқиб кетади. Ваҳоланки, ҳикоя бадиий тўқима эмас. Иштирокчиларнинг барчаси конкрет шахслар ва асар бадиий публицистика жанрига тегишли. Буни бадиий образ демасликнинг иложи борми?
«Лўли қиз» ҳикоясида ҳам ўзбек йигитининг лўли қизни севиб қолганлиги ва муродига етолмаганлиги тасвирланади. Бу муаммо ҳам ўша замонда ҳали бирор ёзувчи ёки журналист томонидан кўтарилмаган эди. Асардаги бошқа образлар хусусида ҳам шунга ўхшаш фикрлар билдириш мумкин.
Бадиий образ тасвири ва ҳужжатлилик муаммосига ечим топиш мақсадида жаҳон адабиёти тарихидан мисоллар изладим. Александр Генис «Қалб фотографияси (Филологик роман теварагида)» номли мақоласида бундай деб ёзади: «Бадиий тўқима бадиий ўғрилик бўлиб қолди, унинг муваффақияти китобхон ёки муаллифнинг нодонлик даражасига боғлиқ.
Бир хиллик, якранглик кишини зериктиради. Бу, муқаррар тарзда, оригиналликкка иштиёқ туғдиради. Янги воқеаларга муштоқлик белгидир. Янги замон белгиси. Санъат ўз ҳаётининг катта қисмида эски, одатда, жуда эски воқеаларга – Инжил воқеаларига (Шарқ мумтоз адабиётида Қуръон воқеаларига. М.Х.) қаноат қилиб ўтган. Ҳаммага таниш универсал сюжетларни муаллиф тўқимасига алмаштириб, адабиёт одамлар орасида шу қадар шуҳрат топдики, бир неча аср мобайнида воқеаларнинг чекланган захирасини тамом қилиб бўлди. Китоб босадиган машинкаларнинг даъватига жавобан модернизм вужудга келди. Агар реалист воқеаларни ҳикоя қилиб берса, модерн санъаткор воқеаларни қандай ҳикоя қилиб бераётганини ҳикоя қилиб берарди...
Бадиий тўқимага асосланган адабиёт тугаб-битгани ҳақида унинг буюк вакиллариёқ гапира бошлаган эдилар. Лев Толстой Лесковга зорланган эди: «Ўзи йўқ одамлар ҳақида ёзсанг виждонинг қийналиб кетади. Улар сен тасвирлаётган ишларнинг ҳеч қайсисини қилган эмас. Нечукдир бўлмағур ишлар қиляпмиз. Билмадим, бадиий шакл тугаб битганми ёки қиссанинг умри битдими ёхуд мен ўзим тугаб битяпманми?»...». («Жаҳон адиблари адабиёт ҳақида». Озод Шарафиддинов таржимаси. Тошкент, «Маънаият» нашриёти, 2010 йил).
Маълумки, бадиий адабиётда, жумладан, роман ёки қиссада, бош қаҳрамон образини ижобий шахс сифатида тасвирлаш азалий анъанага айланган. Адабиётда қонуният даражасига кўтарилган бу удумни дастлаб бузганлардан бири Франц Кафка эди ва у модернизм йўналишининг асосчиларидан деб тан олинди. Унинг издоши Альбер Камю «Кафка ижодида илинж ва бемаънилик» деб номланган эссесида ижодкор асарлари таҳлилига уларнинг мазмунидан кўра шаклига ва иборасидан кўра тасвирига баҳо бериш орқали ёндашади. Муаллифнинг ўзи ҳам Кафка усулини қўллаб ёзган «Бегона» романи бош қаҳрамони Мерсо образини, одатдагидек, ижобий шахс сифатида эмас, ХХ аср ўрталарида ғарбда шаклланган экзистенциализм фалсафаси (инсон мавжудлигининг мутлақ ноёб ҳодиса эаканлигини, ҳаёт мазмуни муаммолари, инсонннинг ўлимга муносабати ва яралишнинг бемаънилигини устувор даражага қўювчи фалсафий оқим) тарафдори, яъни жамиятдан мутлақо ажралиб қолган, бефарқ киши сифатида тасвирлайди. Шу боис асарни «Бегона» деб номлайди.
Бадиий асарда бош қаҳрамон образини бу тарзда яратиш ўз даври учун ижодий жасорат эди. Шу сабабли ҳам асар Нобель совринига сазовор бўлди ва жаҳон адабиётининг дурдоналаридан бири сифатида тан олинди.
Бадиий тўқима «бадиий ўғрилик» даражасига етган замонда Нусрат Раҳматнинг конкрет шахслар ҳаётидан қилган ҳикояларига роман деб жанр белгилаш бадиий тўқимага асосланган адабиёт «тугаб-битганини» ва оригиналликкка иштиёқнинг ортиб бораётганини исботловчи яна бир далилдир балки.
Бу мисол билан бадиий адабиёт ва бадиий публицистика жанрлари ҳақида адабиётшунослик ва журналистика тадқиқотчилари ўртасида шаклланган бир қолипдаги қарашга Нусрат Раҳматнинг ҳам терс борганлигини таъкидламоқчиман, холос. Бадиий асар яратишдаги бу ҳаракатнинг тўғри ёки саҳвул-қалам эканлигини, романдаги сюжет яхлитлиги, кулминация, образ яратишдаги ютуқ ва камчиликлар сингари адабиётшуносликка дахлдор масалаларни профессионал таҳлил қилиш адабиёт танқидчилари ҳамда публицистика тадқиқотчиларига ҳавола.
Муаллифнинг «Фожиа» номли ҳикоялар тўплами ҳам кенг китобхонлар орасида шов-шувга сабаб бўлди. Камина яқинда кичик таҳлил уюштирдим. Фейсбукда журналист Давронбек Тожиалиевнинг бадиий адабиёт намуналарини тарғиб қилувчи портали бор. Унда ўзбек тилида ижод қилган мумтоз адабиёт вакилларидан тортиб замонавий ижодкорларнинг деярли барчаси асарлари намуналари мавжуд. Шу портални очиб, ўзбек тилида ижод қилган ва қилаётган қайси муаллифлар асарларига қизиқувчилар сони кўплигини ҳисобладим. Ишонасизми, Нусрат Раҳмат сайтига кирувчилар энг кўп экан. Бунинг сабабини тушунолмадим ва тушунтиришим ҳам қийин. Мазкур далил Н.Раҳматнинг ҳаммадан кучли ёзувчи эканлигини кўрсатмайди, албатта. Интернет порталига кирувчиларнинг асосий кўпчилиги ёшлар бўлганлиги ва уларнинг Алишер Навоий, Бобур ва бошқа алломалар асарлари тилига «тишлари ўтмаслиги» натижасида замонавий тилда ёзилган ҳикояларга кўпроқ қизиқиши табиий. Аммо замондош ёзувчи-шоирлар орасида ҳам Нусрат Раҳматнинг, асосан, «Фожиа» ҳикоялар тўплами саҳифаларини очувчилар (ўқиши ёки ўқимаслигини аниқлаш қийин) сони кўплиги қизиқ. Инонмасангиз, ўша сайтни очиб, текширинг. Бу ҳолат Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист, ёзувчи Нусрат Раҳматнинг жиддий адабиётшунослик бефарқроқ қараётган асарларидан ўқувчилар нималарнидир топаётганлигини кўрсатади.
Нусрат Раҳматнинг журналистик ва бадиий ижоди ҳақида мушоҳада юритиб, турмуш тарзини зимдан кузатиб, бу шахс феъли ҳамда битиклари намуналарида жамият ҳаётига ўта синчковлик, адабий удумларга аллақандай «беписандлик», баъзи расму ойинларга нисбатан саркашликка ўхшаш хусусиятларни туйдим. «Бегона» романи қаҳрамони Мерсо жамият аъзоларининг у ҳақда қандай фикр юритишларига мутлақо бефарқ бўлганидек, Нусрат Раҳматдаги «саркашлик»да ҳам жамият маломатларидан холи ҳур шахс феълини кўрдим. Негаки, маломату ғийбатлардан устун турган киши ҳурдир.
Бугун 75 ёшини нишонлаётган қаҳрамонимиз умр бўйи бировлар юрган сўқмоқлардан ўтишни истамади, журналистикада ҳам, адабиётда ҳам ўз ёлғизоёқ йўлини излади ва уни топди. Бу сўқмоқдан бошқаларни ҳам эргаштириши табиий. Муҳтарам ижодкорни барча мухлислари номидан қутлуғ ёш билан муборакбод этамиз!
Миршариф ХЎЖАЕВ.
2016 йил 3 июль.
Комментариев нет:
Отправить комментарий