суббота, 19 декабря 2009 г.

ИНҚИРОЗ: БИЗ ВА ХИТОЙЛИКЛАР

Уни беҳудага жаҳон иқтисодий инқирози дейишмайди. Бу ногаҳоний ижтимоий офат энг аввало қудратли мамлакатларнинг шаштини қайтариш, не-не миллиардерларнинг иштаҳасини буғиш билан ўзининг нималарга қодир эканлигини намойиш этди. АҚШдан кейин Германия, Франция, Буюк Британия сингари тараққий этган мамлакатларда корхоналар ёпилиб, минглаб одамлар кўчада қолабошладилар? Анча-бунча магнатлар хомуш тортдилар.

Ҳа, у ҳеч кимни четлаб ўтмаслиги турган гап. Ўзимизда ҳам сотувчилар савдо оқсаб қолганидан шикоят қилабошладилар. Нақ пул камайганлиги сабаб айрим ҳолатларда маош ва нафақалар кеч берилаябди. Кимнингдир штати қисқартирилди, бошқа бировнинг боласи чет элдан қайтиб келди. Дунёдаги пахта заводлари толани мўлжалдагидан анча арзон сотишга мажбур. Табиийки, фермер оладиган улуш ҳам шунга яраша бўлади.

Аммо дилга таскин берадигани шуки, бизда инқироз зарбаси унчалик ҳалокатли бўлмайдиганга ўхшайди. Биринчидан, биз кўп қийинчиликларни бошдан кечирган, сабр-бардошли халқмиз, иккинчидан ХХ1 аср газ асри деб аталмоқда ва Орол денгизининг суви қочган жойларида каттагина газ запаслари борлиги дилимизга қувват ато этади. Шунингдек, Ҳукуматнинг инқирозга қарши кураш чоралари ҳам ўз вақтида амалга оширилмоқда ва ҳакозо.

Интернет сайтлари ва Россия оммавий-ахборот воситаларида Карл Маркснинг номи аллақандай қумсаш билан тилга олинмоқда, социалистик планлаштиришга қайтишга даъватлар бор.

Аммо бундай пайтда бир ҳолат ҳисобга олинмаётганга ўхшайди. Замон ўзгарди, энди жаҳон иқтисодий риштлари бирлашди ва улар бир-бири билан жуда ҳам боғлиқ. Социализм йўлидан бораётган Шимолий Корея, Куба, Албанияда ҳам кризис қўшниларникидан кам бўлмаябди. Аммо бугун сиёсат ҳақидамас иқтисод ҳақида кўпроқ фикр юритиш, резерв ва имкониятларни ишга тушириш ташвишига тушишга тўғри келади.

Биз анчайин бой ва қудратли мамлакатда яшаймиз. Ота-боболаримиз тежамкор, тадбиркор бўлишган. Шу анъаналарни тиклаш инқирозга қарши энг қудратли тўсиқдир. Шу билан бирга пешқадам мамлакатлар тажрибасига таяниб иш кўриш бугуннинг зарур шартидир.

Бундан уч йил муқаддам Хитой Халқ республикасида бўлгандим. Ўйлаб кўрсам, бугунги иқтисодий буҳрон зарбаларини камайтириш учун уларнинг айрим тажрибалари ва анъаналарини жорий этишимиз фойдадан холи бўлмас экан. Зотан бу мамлакат дунёвий инқирозга қасдма-қасд ялпи маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтирмоқда ва жаҳонда биринчи ўринга чиқишга даъвогарлик қилаябди.

Пекин аэропортидан ташқарига чиқиш билан эшик олдида табассум билан визит карточкаларини узатиб турган кишиларни кўрасиз. Қўлингиз ва фикрингиз анчайин банд бўлганлиги сабаб, карточкаларнинг айримларинигина олиб чўнтагингизги солишга улгурасиз ва андак нафасингизни ростлагач, уларга кўз югуртирасиз. Карточкаларга атиги бир сўз ва телефон номери ёзилган бўлади: “Таржимон”, “Шофер”, “Меҳмонхона” ва ҳакозо. Сиз энг аввало таржимонга телефон қиласиз. У зум етмай етиб келади ва муаммоларингизни ҳал қилиш осонлашади.

Бу узоқ йиллар давомида шаклланган сервис хизмати, албатта.

Биз бу тариқа пул топишга кўникмаганмиз ёки ор қиламиз.

Тағин бир ҳолат: Буюк Хитой девори устида юрганимизда бир киши автомобил калитига осилтириб қўядиган “брилок”ни олишимни тавсия қилиб қолди. “ Йўқ, керак эмас” рад этдим. “ Ўртоқ, деди у қўлингизга олиб кўринг, у сизга маъқул бўлади.” Олиб кўрсам, нарироқдан суратимни олиб, ҳалигининг ичига жойлаштирган экан. Бундай ҳолатда харид қилмай иложингиз бўлмайди, албатта.

“ Сизга совға қилмоқчиман”, деди у. Аммо чўнтагига пул суқиб қўйишдан ўзга чорам йўқ эди.

Самарқандга қайтгач, Регистондаги таниш суратчига бу ҳолни айтиб бердим, аниқроғи тавсия этдим. Аммо бу хизматни у уддалолмади. Сайёҳларга ҳалол, зарур хизмат кўрсатиб, уларнинг пулини олабилиш учун унда журъат ва забон етишмади.

Хитой аҳолиси бир миллиард уч юз миллион кишидан ошди. Тасаввур қилинг, миллиарддан буёғи ҳам Россия аҳолисидан кўп. Давлат бунча одамни қандай қилиб боқади, дейишади гоҳида. Аслида олганда эса бу мамлакатда боқимондалик йўқ, ҳар бир киши ўзи ва оиласини нолимай, зорланмай боқади. Таржимон айтган бир латифа ёдимдан чиқмайди. “Ўзбекистондан келган киши гариллабди: бизда аҳоли сони йигирма етти миллионга етди. Хитойлик ажабланиб сурармиш: “Ундай бўлса, ҳаммаларинг бир-бирларингни танисаларинг керак?” Аслини олганда, аҳолиси бир миллион атрофида бўлган давлатлар кўплигини ҳисобга оладиган бўлсак, йигирма етти миллион ҳам ҳазилакам рақам эмаслигига ишонч ҳосил қиламиз.

Эртаси меҳмонхонадан чиққанимизда, велосипедини рикшага айлантириб олган ўсмир қиз-йигитчалар эътиборимни тортди. Уловини роса безаган, икки кишига мўлжалланган орқа ўриндиққа бахмал кўрпачалар тўшаган қиз менга яқинлашиб алланималар деди. Мен нажот билан таржимон томон ўгирилдим. “ Ўртоқ, келинг шаҳримизни айлантирман, пул бермасангиз ҳам майли” деяётган экан. Набирам тенги бир қизнинг аравачасида сўлжайиб ўтириш табиатимга зид эди албатта. “ Яхшиси сен ўтириб ол, мен ҳайдайин” дедим. Таржимадан кейин ҳалиги қиз мазза қилиб кулди. Хуллас, уёқ-буёққа қараб, таниш-билишлар йўқлигига ишонч ҳосил қилгач, таржимон иккаламиз орқага ўтиб ястаниб олдик. Рикша серқатнов машиналар оралаб олдинлаб кетди. Енгилгина хавотир аралаш шаҳарни томоша қилабошладик.

Йўлда тағин бир ибратли ҳол рўй берганини таъкидлаб ўтишим керак. Кўчанинг нариги бетида иккита рикша тўқнашиб кетди. Рикшачилар бир-бири билан зиддиятга бормай, тушасолиб бир-бирининг велосипедини тузатишга киришишди. Бизнинг рикшачимиз ҳам велосипедини тўхтатиб, ёрдамга шошилди.

Шаҳарни айланиб, меҳмонхонага келгач, ҳалиги қизга уч доллар узатдим. У жону ҳолимга қўймай икки долларини қайтариб берди.

Саёҳат давомида кўпроқ қишлоқ ҳаёти билан қизиқдим. Пекиндан Буюк Хитой деворигача бўлган масофа миллий боққа айлантирилган экан. Ана шу дарахтзорлар орасида бир неча уйларни кўриб, ўша томонга бурилдик. Бу ерни қишлоқ деб ҳам бўлмасди. Ҳамаси бўлиб ўнга яқин хўжалик истиқомат қиларкан. Асосий юмушлари боққа қоровуллик қилиш экан. Уйлар ёғочдан қурилган, пастак. Ҳовли сатҳи ҳам каттароқ хона ҳажмида. Бирорта уйда автомашина кўринмайди, ҳамма велосипед минаркан. Биз кирган хонадон соҳиби қоровулликдан ташқари бедана тухуми ҳам етиштираркан. Аллақандай ресторанга олиб кетишаркан. Мезбон, гарчанд Ўзбекистон деган юртни эшитмаган бўлсада, жону-ҳолимизга қўймай бедана тухуми қовуриб келди, соя қайнатмаси билан силади.

Ҳамроҳларим ветеринария дори-дармонлари савдоси билан шуғулланадиган кишилар эди. Улар сабаб бўлиб, шаҳар чеккасидаги формацевтика корхонасига ҳам бордик. Бу ерда асосан йигит-қизлар ишлашаркан. Тушлик пайти бўлганлиги учун бизни ошхонага таклиф қилишди. Ишчилар вақтдан қизғаниб бўлса керак, тикка туриб, тушлик қилишарди. Бизни эса стол безатилган алоҳида хонага олиб киришди.

Шу ўринда мавзудан андак чекинишимга ижозат берсангиз. Мен дунёнинг анча мамлакатларида бўлдим ва дунёда меҳмондўст бўлмаган халқ йўқ экан, деган хулосага келганман. Аммо ҳар бир халқнинг меҳмондорчилик таомиллари ўзига яраша. Шунинг учун ҳам “Биз дунёдаги энг меҳмондўст халқ”, дейишдан тийилишимиз керак. Бу гапни бошқалар айтгани маъқул.

Формацевтика корхонасининг раҳбари ўрта ёшлардаги аёл экан. Журналист эканлигимни эшитиб, мен билан кўпроқ гурунглашди. У Самарқанд, Бухорода бўлган экан. Обидаларимиз ва одамларимиз ҳақида илиқ гапларни айтди. Мени эса унинг тадбиркор ва ишбилармонларимиз ҳақидаги фикр-мулоҳазалари кўпроқ қизиқтирарди. Айтишича, у Самарқанд ё Бухорода чорва моллари учун дори-дармон ишлаб чиқарадиган корхона ташкил этмоқчи бўлган экан, аммо қўллаб-қувватлашмабди. Аммо бу ташаббусга ким монелик қилганини айтгиси келмади.

- Кўпгина тадбиркорлар топган маблағларига аввал чет машинасини олиш, ҳашамдор иморат қуришга сарфлашаркан.- деди у,- аммо энг аввало ишлаб чиқаришни кенгайтириш керак. Қолгани кейин ҳам бўлади.

Ибратомуз гап. Шундай эмасми? Самарқандда шу тариқа иш юритиб, синган ёки қамалган анча-мунча тадбиркорларни биламан.

- Фарзандингиз нечта, сўраб қолди у бир маҳал.

- Бешта. Уч ўғил, икки қиз,- жавоб бердим.

Аммо шундан кейин суҳбатимиз қовушмай қолди. Чунки аёл ногаҳонда кўзига ёш олди. Маълум бўлишича, атиги бир қизи бўлиб, у ҳам касал экан. Ачиниб кетдим бояқиш аёлга ва бизда инсон ҳуқуқларини чеклайдиган ана шундай қонунлар йўқлигидан ички бир мамнуният туйгандай бўлдим.

ХХРдан бир тажрибани ўрганиб келиб, авввало, ўз уйимда жорий этганим ва эндиликда таниш билишларни тарғиб қилиб юрганимни, бугун сизни ҳам шунга даъват этиш ниятим борлигини айтиб ўтишим керак. Бу ерда корхона, идора ва хонадонлардан 100-200 Вт кучланишга эга бўлган волфрамли лампалар аллақачон истеъмолдан чиқиб кетган, унинг ўрнига беш-олти баравар кам энергия талаб қиладиган спиралсимон неон лампочкаларга ўтишган экан.

Муҳтарам газетхон! Гарчанд зерикарли бўлса ҳамки, андак батафсил гапирсам, мени эзмага чиқармассиз? Бу дунёнинг тагига ё эзма етади ё кезма, деган нақлни эшитган чиқарсиз.

Атиги бир лампа ҳисобига электр энергиясини 5-6 бор тежаш мумкинлиги ва бу оила бюджетига, мамлакатга қанчалик фойда келтиришини ўйлаб кўрганмисиз?

Республикамизда электр энергиясининг танқислиги сезилиб қолди. Шахсан ўзим ўтган қиш бир неча қишлоқларда бўлиб, мактаб ва коллежларга давлат томонидан катта маблағлар сарфланиб олиб берилган компьютерлар ишлатилмаётганини кўрдим ва ўксиб кетдим. Чунки электр энергияси танқислиги сабаб айрим туман ва қишлоқларга суткасига атиги 2-3 соат давомида электр энергияси берилаётган экан. Бизда янги ГРЭСлар қурилмаябди. Агар ёппасига кам энергия талаб қиладиган лампаларга ўтсак, ҳамманинг уйида чироқ ёнади, болаларимиз компьютерни мукаммал ўрганишади.

Бошқа жойларни билмайман, аммо Самарқанддаги дўконларга Хитой ва Туркиядан келтирилган 15-25 Вт кучланишли замонавий спиралсимон лампалар кўплаб сотилмоқда. Шахсан менинг хонадонимда улар икки-уч йилдан бери куймай нур сочаябди. Биз Ильич чироқлари деб атайдиган лампалар ўрта ҳисобда 100 Вт қувват талаб қилишини биламиз. Мана сизга оддий арифметика: атиги бир дона лампани алмаштириш билан қанча маблағни тежар эканмиз.

Бу улкан имкониятни ишга солиш учун соҳа мутасаддилари чинакамига кураш олиб боришмаётганлиги мени таажжубга солади. Хомаки ҳисоб-китобларимга кўра Республика энергетика ва электрлаштириш вазирлиги ҳамда унинг жойлардаги бўлинмалари ўз ҳисобларидан бўлса ҳамки, барча корхона, муассаса, хонадонларга кам қувват талаб қиладиган лампалар ўрнатиб чиқишса, бу харажатни атиги уч-тўрт ойда қоплашлари мумкин экан. Шундай қилинганда қанчадан-қанча табиий газ, мазут, кўмир тежалишини улар ҳам ҳисоблаб кўришган бўлишса керак. Аммо бу ташвишга қўл уришларига ишонқирамай турибман. Юмушлари бошдан ошиб ётганлигини важ қилишар, эҳтимол, буни майда-чуйда деб ҳисоблашар. Аслида эса майда-чуйдаларга эътибор берилмаган жойда уни катта жойлардан ҳам изламаслик керак. Ҳукуматнинг инқирозга қарши кураш чораларининг бири эса: “ Элекроэнергитика тизимини модернизация қилиш, энергия истеъмолини камайтириш ва энергияни тежашнинг самарали тизимини жорий этиш” деб аталади.

Бу тадбирни амалга оширишимизга ўзимиз, аниқроғи, ҳар биримиз бугунданоқ киришишимиз зарурдан-зарур. Аниқроғи, ишдан қайтишда дўкондан иккита спирал лампа харид қилсак бўлгани. Унинг ёруғлиги, тежамкорлиги, қизиб кетмаслигини, хуллас, ҳар томонлма афзаллигини ҳис этамиз… Кейин тағин харид қиламиз. Қўшниларга, қавмларга мақтаймиз, тарғиб қиламиз..

Чалғиб кетдим, узр! Хитойлик бир тадбиркор Самарқанд бозоридан икки жуфт жияк харид қилган экан. Аёллар уйда қўлда тўқийдиган, лозимини жозибадор қиладиган жўн жияк. Йўқ, хотини учун ёки ёдгорлик учун эмас. Юртига қайтгач, жияк тўқийдиган станокни ишга тушириб, бозорларимизни арзон, сифатли, чидамли қоқмага тўлдириб ташлади. Минглаб аёлларимиз бекор қолишди. Кейин ўша тадбиркор ишбилармонларимизга жияк тўқийдиган станокларни сотди, Аммо бизникилар уни кўнгилдагидек ишлатишолмади. Маҳсулотлари сифатсиз бўлиши устига таннархи қимматга тушди.

Хитойдан жияк олиб келиш давом этаябди.

Булар яшириниб ётган имкониятларимизнинг бир қисми, холос. Экин майдонларидан ярим-ёрти фойдаланишимиз, мева-сабзавотни қайта ишлашни йўлга қўймаганлигимиз, кичик ва ўрта бизнеснинг оқсоқлиги…

Бу ва бошқа имкониятларни ишга солиб, инқироздан зудроқ, покланиб, тежамкор, ишбилармон ва сарбаланд бўлиб чиқишимиз шарт.

Бу борада Худо мададкоримиз бўлсин!

четверг, 17 декабря 2009 г.

"Буни ҳаёт дебдилар ёки ўғлим Улуғбекнинг кундалиги" романидан

БИРИНЧИ БОБ

САЛОМ, ҲАЁТ!

Ниҳоят, бугун – 1970 йилнинг 1-июнь куни, нақ туш маҳали дунёга келдим. Қани, ҳаёт деганларини ҳам бир кўрайлик-чи, қанақа бўларкан?!
Илк бор ҳис этганим, вужудимдаги зирқироқ оғриқ ва мен ҳали кўникмаган совуқ муҳит эди. Овозим борича чинқириб йиғлай бошладим. Кимдир мени даст кўтариб олди ва илиққина сувда чўмилтирди. Фарёдимга эса ҳамон қулоқ солишмасди.
– Уч ярим кило, – деди мени тарозига қўйган ҳамшира шеригига.
Аслида мен сал кам тўрт кило эдим. Кўра-била туриб, тарозидан уриб қолишди-я! Дунёга келганим заҳоти оғриқ, совуқ ва қаллобликка дуч келаман, деб ўйламагандим. Бундай пайтда йиғламай куласанми киши?!
– Намунча бақиради бу, – деди жавобан доя опа жеркиганнамо қилиб, – истасанг шу...
– Буни ҳаёт дебдилар – чидаш керак, – давом этди иккинчиси. Сўнг мени оппоқ чойшабга ўрашди. Мазза қилиб ухладим.
Уйғонсам, бир талай чақалоқлар орасида ётибман. Уларни сизга таништирардим-у аммо номларини билмайманда. Зотан номларини бу нодон чурвақаларнинг ўзлари ҳам билишмайди. Чунки уларга ҳали ном қўйилган эмасда! Менинг исмим ҳам баҳслироқ. Уйимиздагилар ҳануз бир тўхтамга келолмай ҳалак. Агар ҳақиқатдан ҳам ўғил бўлиб туғилсам, бувим Иброҳим бўлишимни, дадам Зарафшон, ойим Улуғбек деб аталишимни исташади. Менга эса барибир.
Ажабо! Ёнимдаги қизалоқ нега чинқириб йиғлаяпти экан-а? Йиғлоқи. Бу ёнимдагиси ҳам бошлади... Демак мен ҳам кўпчиликдан четда қолмаслигим керак! Ҳаммамиз жўр бўлиб йиғлаётган эдик, доя опалар келишди-ю, бизни кўп кишилик аравачаларга юклашди. Сўнг номерларимизга қараб, ойимизга улашиб чиқишди...
Бемажолгина бўлиб ётган ойим мени авайлаб бағрига босди. Энтикиб кетди, қувончдан бўлса керак, кўзларига ёш олди. Мен мазза қилиб сут ичдим.
Она сути. Бу ҳароратли неъмат илк бор бўм-бўш ичакларим, ҳувиллаб ётган ошқозонимни тўлдирди. Назаримда олам мунаввар бўлиб кетди. Яна ухладим.
* * *
Бугун уйга кетармишмиз! Эҳ, нақадар соз! Ҳаммадан ҳам ойимнинг шодлиги беҳудуд.
Каминага рухсат беришдан олдин врач аллақандай ҳужжатларни тўлдирди. Кеча дадам олиб келган туғилиш гувоҳномамни очиб, эшитилар-эшитилмас уқиди ва дафтарига қайд эта бошлади.
– Раҳматов, Улуғбек Нусратович. Жинси–эр. Туғилган жойи – Самарқанд район, Даштаки боло қишлоқ совети. Ҳа, тузук.
Тузук эмиш. ғалати-ку бу– катталар. «Эр» деб ёзишганини ҳам кечириш мумкин. Аммо туғилган жо¬йим масаласи ҳам чалкаш. Камина Самарқанд шаҳридаги биринчи туғруқхонада дунёга келганимни барилари балодай билишади-ку! Нега энди кўра-била туриб нотўғри ёзишади?
Майли, садқаи асаб!
Майли, хайр, киндик қоним тўкилган даргоҳ!
Хайр, оқ халатли меҳрибонлар!
Мени ҳамшира опа кутариб олиб, худди ўзи туққандай тантанавор йўл бошлади. Ойим ички бир ҳаяжон, беҳудуд бир энтикиш билан бизга эргашдилар.
Эҳ-ҳе, ташқари нақадар кенг, ёруғ, сарҳадсиз... Бўсағада бизни анчайин киши кутиб ўтирган экан. Энг аввал одмигина кийинган кампир (бувим бўлсалар керак) биз томон интилиб, ойимнинг пешанасидан ўпдилар, кейин каминанинг. Ҳамшира опанинг чўнтагига бўлса аллақандай увада қоғозни солиб қўйдилар. Дадам андак каловланиб тургач, қўлларидаги гулни ойимга тутіаздилар. Унинг ҳиди, дилкаш бўёқлари сержило эди. Шофёр амаки машинасини бизга яқин
тислаб, эшикни очди. Мени авайлабгина кўтариб олган бувим олдинги ўриндиққа, қолганлар эса орқага ўтиришди. Машина катта йўлга тушди. Кўча кенг, узун гавжум эди. Серташвиш одамлар, ғизиллаган машиналар бир-бирларига гал бермай саросималанишарди.
Кабинадагилар нуқул кулишади. Хазил-мутойиба қилиб, ойим билан каминага ҳамду санолар ўқишади? Назаримда ҳаёт деб аталган бу дунё жуда хушчақчақ қурилгандай. Омон бўлсак, кўраверамиз.
Мен узун йўл ҳақида ўйлайман: у олисмикин, қийинмикин?! Шу хушфеъл ва сертабассум одамлар менга ҳамиша ҳамроҳмикинлар?!
Уйимизда анча-мунча киши кутиб ўтирган экан. Улар ҳам хуррамлик ва ҳаяжон билан бизни қуршаб олишди, ойимни қайта-қайта муборакбод этишди, каминага ҳам ширинзабонликлар қилишди. Мен эса ўзимни уйқуга уриб ётавердим. Шуниси маъқул. Тантаналардан талтайиб кетиш эркакнинг иши эмас.
Хонадонимизда чинакамига байрам бўлиб кетди.









ЎН БЕШИНЧИ БОБ

Обий

Бу машъум уй ҳаіида аввал ёзганман.
«Концлагер товуілари» бобидаги мана бу мисраларни хотирласангиз кифоя.
«1975 йили вилоятнинг мафкура ишлари бўйича котиби ўз ўйнаши билан шу ердаги меҳмонхонага норасмий яъни хуфёна ташриф буюради. Албатта, туни билан кайфу сафо, ҳалиги ишлар... Эрталаб улар чиіаверишмагач, іоровул хавотирланиб, эшикни таіиллатади. Садо бўлмагач, раҳбарларга хабар етказади. Улар ҳам ошиі-маъшуіларни уйІотолмагач, эшикнинг ошиі-маъшуіини бузишади. Кириб іарашса, бахтиіаро ўйнашлар ваннада Одам Ато билан Момо Ўаво кийгизиб юборган либосда бандаликни бажо келтириб іўйишибди».
Албатта, шов-шув, текшир-текшир, дегандай. Терговчилар бу юмуш билан уюшган, тажрибали мафия (етмишинчи йилларда-я!) шуІулланганини тахминлашади. Уларнинг фикрича, ўша гуруҳ іурбонини кузатиб юради; ваннага кирган заҳоти ташіаридан туриб, іувурга электр токи тегизади.
Бу нохушликни яширишга ҳарчанд ҳаракат іилишмасин, у ҳаіда, мазкур уй хусусида афсона ёки ҳаіиіатлигини англаб бўлмайдиган шов-шувлар кўпайиб кетади. Жумладан, бир отахон ана шу уйнинг томида алвастилар галасини кўрганини айтиб, іасам ичади. Табиийки, ҳозир кўпчилик инсу жинсга ишонмай іўйган. Аммо отахон ўз ҳаіиіатини тасдиілашдан чекинмайди. «Бир замонлар бу ер тўіай эди, ўшанда ҳам алвастихона, дейишарди. Улар олов ёіиб ўтиришганини, йўловчиларга эчки, чаіалоі бўлиб кўринганини кўплар билади».
Хуллас, шу воіеадан кейин фабрика маъмурияти турфа ҳангомалар ва маломатларга чек іўйиш илинжида уйни уч талабгорга таісимлаб беради. Аниіроі іилиб айтадиган бўлсак, Шафиіа деган санитарка, Сабура деган кассир ва таІин биров киришади. Аммо кўп ўтмай ана шу уйга яширинган іора іисмат Сабурани ҳам таъіиб этади: унинг шипга осилганича іотиб іолган жасадини кўрган одамлар сесканиб тушадилар. Фаіат ўша гувоҳларгина эмас, бутун посёлка, фабрика, зоҳиран хавотир тортади. Ўангомага ўч оломоннинг ҳали сўнмаган шов-шувларига кимдир бир паіир керосин сепгандай бўлади. Кассир аёл ўзини ўзи осганми ёки бу іотилликни бош¬іалар іилганми – латтачайнар терговчи аниі жавоб беролмайди...
Шундан кейин бу уйдан бошіалар ҳам кўчиб кетиш ташвишига тушади, бехосият даргоҳга одамлар йўламай іўядилар, ҳатто кундузи ҳам йўловчилар ҳадиксираб ўтадиган бўладилар.
Орадан йиллар ўтиб, миш-мишлар, ваҳималар алангаси энди тин олаётганда кимдир оловни пуркаб іўяди. Одамлар бу кимсасиз хонанинг чироІи ёниб-ўчиб туриши, аллаіандай баҳайбат кўланкалар изІиб юраётганлигига гувоҳ бўлишади. Бунга ишоніирамаган раҳбарлар, милиционерлар ҳам кечіурун узоідан туриб арвоҳга ўхшаш гавдаларни кўришади: чўчиб, журъатсизгина оріага чекинишади.
Тахминлар авж олади – туман, вилоятдаги казо-казоларнинг іулоІига у яна ваҳималироі бўлиб етиб боради. Юіори доирадаги (учлик) телефонлар жиринг¬лайди, кўрсатмалар, буйруілар бўлади. «Обком ўлган уй»га іуролли десант ташлашга іарор іилинади.
Операция (негадир уни «тишлаш» деб беўхшов номлашган) режасига биноан полковник Ўрайим Тахтаев (аслида Иброҳим Тўхтаев бўлса ажаб эмас) раҳбарлигидаги ўттиз икки кишидан иборат тажрибали, жасур милиционерлар кечіурун, айнан чироі ёіилган пайтда уйни іуршовга олишади. Ўі отиб огоҳлантиришгач, радиокарнай оріали мурожаат іилишади: іаршилик кўрсатмасдан, іўл кўтариб чиіиш шартини іўйишади. Аммо аксу садо бўлмайди. Сўнгра огоҳлантириш сифатида автоматдан ўі узиб, дераза ойналарини чил-парчин іилишади. ТаІин садо бўлмагач, галалашиб ичкари киришса ҳеч ваіо йўі. Бир чеккада бўшаган шишалар, колбаса, сигарет іолдиілари. Шундан ке¬йин операция аъзолари ўз андиликлари, лакаловликларидан роса кулишади, аскиялар іилишади.
– Биз беҳудага ваҳима іилиб юрганмиз, – дейди Тахтаев, – бу ер шунчаки іиморвозлар масканига айланган. Қолган гапларнинг бари жоҳил бандалар тўіиган сафсата.
– Ўртоі полковник, – мурожаат іилади аскиячилардан бири, – ўттиз икки тишнинг ўттиз икки иши бор, дейишади. Ишсиз іолган тишлар мана бу колбасаларни тишлаб кетаверсин.
Улар мириіиб кулишади ва лекин ашё сифатида сигарет ва колбаса іолдиіларини ҳам іоІозга ўраб олишади.
Тинтув давом этаётган пайтда ҳеч кутилмаган ҳол рўй беради – бир шкафни галалашиб очишганда ичидан букчайганича іотиб іолган мурда юмалаб чиіади. Ўозиргина іаҳ-іаҳ отаётган азаматлар ваҳима оІушида іуролларига ёпишадилар. Кейин, ўзларини босиб олиб, мурдага яіинлашишса, унинг тасмасига бир вараі іоІоз іистирилган ва негадир русчалаб: «Тишлаш» операциясининг чаііонлари. Ноумид іайтманглар – ло¬аіал шу одамнинг ....ни тишлаб кетинглар!» деб битилган экан.
Экспертиза марҳумнинг ҳам бўІилгани, ҳам отилганини аниілайди. Мурданинг іизил ўнгачидан олинган автомат ўіининг габаритлари-ю, калибрларини обдон текшириб кўришса... (Ё тавба! Олам тасодифларга тўла! Ўзинг асра!) у айнан «Тишлаш» операцияси аъзоларидан бириники бўлиб чиіади. Шўрликни (исми-шарифи Бўрибой Бўронбоев) зудлик билан ҳибс¬га олишади. Яна шов-шув, ваҳима. Аммо тергов жараёнида бояіиш Бўрибой бегуноҳлигини исботлаб беради. Аён бўлишича, боя деразага іараб ўі узганлар орасида ана шу ўпкавой ҳам бўлган, улардан бири шкафдан ўтиб, жасаднинг кекирдагига іадалган экан.
Бўрибойни ҳибсдан озод этишади, аммо іайтиб милицияга олишмайди: аввалги иш жойларида баднафслик іилганлиги, милицияга тасодифан тушиб іолганлиги аён бўлади.
Нафсиламбирини айтганда, эрталаб бадбўй товуіхоналар томон шошиладиган, кун бўйи ишлайдиган, іечіурун бирор нимарса илиб чиіишдан ўзгасини ўйламайдиган, іимматчилик, йўічилик; амалдорларнинг ноинсофлиги ва турли Іийбатлардан бошіа мавзу, машІулоти бўлмаган одамлар учун шунаіа ҳангомаларнинг бўлиб тургани ҳам тузук! Бу зерикарли оламда инсон табиати янгиликка, ислоҳотга, іолаверса Іийбатга ташналиги табиий бир ҳол бўлса ажаб эмас.
Шундай іилиб, одамлар янгидан-янги афсоналар тўіийдиган ва бундан ўзлари ҳадиксираб яшайдиган бўлиб іоладилар. Энг Іалатиси, бу ўйдирмаларга ҳар бир киши ўз улушини іўшиб-чатиб, ваҳималироі тус беришга ҳаракат іилади.
Нима іилиш керак бундай шароитда? «Обком ўлган ўй»ни текислаб ташлаш керакми?! Яхшиси, лоіайд, бепарво бўлган маъіул. Охир-оіибат оломон афсона тўіишдан чарчайдику!
Назаримда раҳбарлар шундай даііоі хулосага келишди.
Орадан бир неча ойлар ўтгач, аниіроІи 1994 йилнинг 1 май куни кечіурун ишдан іайтаётган санитаркаларимиз – Зайнаб, Люда, Шафиіа мазкур кўчадан іўріа-писа ўтишаётганда, іаерданам теппасида чироілар, антенналар ўрнатилган бир жуфт чет эл машинаси пайдо бўлиб іолади. (Люданинг айтишича, иккаласи ҳам «Мерседес-Бенс»). Аёлларимизнинг хавотирлари чандон ошади, аммо-лекин ҳангоматалаблик меҳри, янги гап топиш, таріатиш иштиёіи ундан устунлик іилади. Машиналар айнан ўша уйнинг эшиги олдида тўхтайдилар. Ўар бир машинадан бир аёл билан бир эркак тушади.
Шу ҳаіда сўз кетганда, аёлларимиз бир-бирларига гал бермай, таърифу тафсифларни шунаіа іалаштиришадики, бунга ишонишингни ҳам, рад этишингни ҳам билмай іоласан киши.
«Иккала жувоннинг ҳам либослари оппоі, юзлари сулув ҳатто іўліоплари, соябонлари ҳам оі, оёілари ерга тегар-тегмас бўлиб юришади», дейди Зайнаб.
«Эркакларнинг шляпалари, галстуклари іоматларига ярашиі, ораста, іўлларида нафис гулдасталар», унинг сўзини бўлади Шафиіа.
Эркаклар аёлларнинг іўлтиіларидан назокат ила тутиб ичкари киришмоічи бўлишганда, іаерданам Обий пайдо бўлиб іолибди. Улар Обийни ўпиб, гулдасталарни унга таідим этибдилар.
Эртаси фабрикада бу гап бошіача оҳанг касб этди. Гўёки «обком ўлган уй»нинг тепасида иккита тарелка (НЛО, НУЖ, номаълум учувчи жисм) пайдо бўлибди. Улар алламаҳалгача нур сочиб тургач, пастга тушиб, ойнаванд машинага айланишибди. Ундан либослари оппоі икки парирўй тушиб, ўша ерда маст бўлиб ётган Обийни олиб кетишибди.
Энди шу гаплардан кейин Обий (Мифтахуддинов) деганимизга андак таъриф бериб ўтмасам, дилтанг бўлишингиз табиий.
Олтмишларни іоралаб іолган, ўрта бўй, ориі бир механикни кўз олдингизга гавдалантира оласизми? Кийимлари уринган, Іижимланган, іорамой томган; ичмай турса, руҳи тушиб кетадиган, бармоілари бе¬ўхшов іалтирайдиган бу одамда иллатлар билан хислатлар чегарасини белгилаш амри маҳол.
Обийни раҳбарларимиз ёітиришмайди, нописандлик іилишади. Сабаби: нуіул ичиб юриши, интизомсизлигидагина эмас, балки амалдорларни баралла жеркиб, уларни муттаҳамлик, ўІриликда айблашидадир. Аммо-лекин шунга іарамай бу одамни ишдан четлаштириб бўлмайди. Обий мастлик чоІлари кўкрагига уриб, гариллаганини кўп эшитганман: «Директор, замдиректор бўлмаса ҳам иш кетаверади, локинда Мифтахуддинов бўлмаса...» Ўалатида ўзи: товуіларга дон, сув таріатадиган мосламалар, пульт билан ишлайдиган катакли батареялар, кондиционерларни Обийдай обдон биладиган, бузилганда зум ўтмай тузатадиган уста бу орада йўі. Мени тўІри тушунишингизни истайман: іанчадан-іанча олий маълумотли инженер, механикларимиз бор, аммо кўп ҳолларда улар лоаіал ўрта мактабни ҳам битирмаган Обийнинг іўлига сув іуйишолмайди, «Незаменимый» яъни алмаштириб бўлмайдиган одам йўі» деган русча иборани эшитганмисиз? Бизнинг корхонада истаган одамни алмаштириш мумкин, аммо арзон вино ичиб, ити билан гаплашиб юрадиган ана шу кўримсиз механикнинг ўрнини ҳеч ким босолмайди.
Худо кўрсатмасин, бирорта транспортёр ишламаса ёки бинода ҳарорат пасайиб ёки кўтарилиб кетса, унумдорлик тушишини, товуілар, жўжалар оммавий нобуд бўлишини яхши билган ишбошиларимиз Обийни топиб келиб, айтганини муҳайё іилиб туришади.
Обийнинг ити жет лаіабли бўлиб, испан коллиси зотига мансуб. ТумшуІи узун, сержун. Жуда вафодор. Обий маст бўлиб йиіилиб іолса, соатлаб уни іўриілаб ўтиради. Хўжаси бирор кишини ёки буюмни кўрсатиб, «охраняй!» деса бас – унга ҳеч кимни йўлатмайди. Жет соҳибининг табиатини яхши билади, у ҳам катта-кичик бошлиіларни хушламайди, уларни кўрганда ўзини чеккага олади. Обий билан мулоіотда бўлиб турадиган оддий одамлар олдида эса кейинги оёіларида тик туриб, таъзим іилади, эркаланиб, мурувват кутади. Шунда унинг кўзлари бегуноҳ болакайнинг нигоҳларига жуда ҳам ўхшаб кетади. Хўжаси унга сўз іотганда, гапини маъіуллагандай бош тебратиб турганига кўп гувоҳ бўлганман.
– Сен итсан, – деди у бир куни жониворга іараб, – кўп нарсаларнинг фаҳмига етмайсан. СССР пайтида бир шиша «Чашма» бир сўму іирі тийин эди. Бир сўму іирі тийин-а! Мен аллаіачон Мексикага кетардим, аммо сен – тулкитумшуіни ташлаб кетолмадим. У ерда сени яккалашади. Бу ерда менга миллатчилик іилишадику! Шунга ўхшаш. Лекин ишлари тушса, дум тебратиб туришади. Эркак бўлиш керак! Мифтахуддинов – мард! Бизнинг амалдорлар бир-бирини тишлаб олиш пайти келгунча, ялаб-яліаб турадиган тоифадан. Сен ундай іилмайсан, аммо ўлгудай соддасан. Мен энди ичмайман, десам – ишондинг! Мен эса сен шўрликни алдаган эдим. Ишонма! Юр, кетамиз. Во...
Бу одам билан биринчи бор танишганим ҳаіида ёзмоічиман. Товуі нурисини чиіарадигн тасма-транспортер ишламай іолгач, зона бошлиІининг кўрсатмаси билан уни излаб, ётоіхонага бордим. Обий ҳам, ити ҳам нохушгина кутиб олишди. Илтимосимни айтгач, чол гап сотишга киришиб кетди.
– Мифтахуддинов бўлмаса, аҳволларинг вой! Бир куни директорнинг ўзи келди. «Комиссия келяпти, кормоцех ишламаябти», деди. «Бормайман!» дедим. «Нима талаблар бор» сўради. «Во, дедим, гапни ана шундан бошлаш керак эди. Биринчидан, ётоіда мени яккалашяпти – «обком ўлган уй»ни берасиз, ўша ерда яшайман. Иккинчидан, любой зонага кириб, тухум, товуі олишга рухсат керак. Учинчидан, жасорат кўрсатмаса, иш кетмайди», дедим. Дарҳол тушунди – шоферига имлади. У бирйўла тўртта «Жасорат» виноси олиб келди.
– Юринг, мен ҳам тўртта олиб бераман, – унинг сўзини бўлдим.
Биз йўлга тушдик, Жет ортимиздан эргашди. Обий товуіхонага кирди-ю, іўлини чўнтагидан ҳам чиіармай:
– Транспортёр жойида, трансформатор бузилган: монтерни топиб кел, – деди, – Мен токка іўл урмайман!
Индамай монтерни излаб кетдим.
Тахминан икки кунлардан кейин Обийни чойхонада кўриб іолдим. Четлаб ўтиб кетишни мўлжаллаётганимда, танбеҳ бериб іолди.
– Сен ҳам келажакда каттакон бўласан. Амалдор дегани – катта ит дегани. Лекин Мифтахуддинов...
– ... ягона одам, – унинг сўзини бўлдим.
– Нима дединг, – гапим ёіиб тушди.
– Сиз «незаменимый» одамсиз, устоз!
Ширин такаллуфдан Обий ийиб кетди. Бир нималар демоічи бўлиб жилмайди.
– Сен мени маітама, – деди аллаіандай таъмали оҳангда, – ёрдам бер.
– Нима керак?
– Чўнтагимда бир тийин ҳам йўі.
Бу одам зарур бўлиб іолишини чамалаб, іўлига бирор шиша араііа етадиган пул тутіаздим. Обий буни кутмаган эканми, беҳад іувонди. Аммо вазият ва оҳангини батамом ўзгартириб, пайдар-пай гапиракетди.
– Молодец! Хўш, ҳаётинг іалай? Сени іийнашмаяптими? Получкада оласан. Балки кейинроі оларсан...
Ундан кейинги учрашувимизда гапимиз алламаҳалгача іовушмай турди. Назаримда у іарзни іисташимдан хавотир тортди, мен бўлсам, таІин пул сўрашидан чўчиб турдим. Кейин мастларга хос гариллашга тушиб кетди.
– Дунёда энг буюк миллат – татар халіи. Сен билмайсан – боласан. Йигирманчи, ўттизинчи, іиріинчи йилларда мактаблар, техникумлар, институтларда татар муаллимлар ишларди. Савод ўргатарди. Буни эсдан чиіармаслик керак!
– Ўзбек халіи...
– Маітанма, – сўзимни кесди у. – Ўзбекистондан ёки бошіа республикалардан Америка іитъасида машҳур киноюлдуз чиііанми?
– Эҳтимол чиііандир.
– Йўі! Биздан эса чиііан.
– Ким?
– Қўй! Во!
Назаримда чалІиб кетдим. «Обком ўлган уй» ҳангомалари ҳаіида гапираётгандим. Аммо Обий ҳозир ўша ерда яшаётганини ҳисобга оладиган бўлсак, мавзудан унча узоілашмаганимиз аён бўлиб іолади.
Бу галги учрашувда ана шу саволларимга жавоб изладим.
– Устоз, – дедим такаллуф ва мурувват ила, – камина сизнинг шогирдингиз. Сиз – буюк миллат вакили.
– Маісадга ўт, – мухтасар іилди у.
– Уйингизга коинотдан келган меҳмонлар...
– Бу ҳаіда сўрама, – ёіиніирамади унга.
– Лекин ўша іизларни ҳаддан ташіари гўзал де¬йишябти.
– Ким?
– Кўрганлар: Зайнаб, Люда...
Шу тобда Обийнинг чеҳрасида зоҳирий бир мамнунлик, іониіиш ҳиссини илІагандек бўлдим. Демак, гап бежиз эмас. Обийнинг айнан ўша жойини іашлашда давом этдим.
– Қизларнинг либослари оппоі, ўзлари ҳам оппоі экан.
– ...
– Бунаіасини бизда ҳеч ким кўрмаган эмиш.
– Ўа, – чидаб туролмади Обий, – улар чиройли...
Демак, гаплар беҳуда эмас. Бир лаҳзалик сукунатдан кейин давом этдим.
– Қизларнинг ўзга сайёрадан келганига ишонмай турибман...
Обий ҳушёр тортди.
– Қўй, бу гапларни!
Бу билан суҳбатга нуіта іўйилганди. Аммо сирни батафсилроі билишга бўлган ташналигим оловланиб іолаверди.
Орадан бирор йилча ваіт ўтди. Биз Обий билан апоі-чапоі бўлиб кетдик. Ўалиги асрордан сўз очмаса ҳамки, имкон іадар тухум, гўшт гоҳида вино билан сийлаб турдим.
Бир куни у мени атайин излаб келиб іолди. Бунаіаси бўлмасди. Муҳим гапи борлиги – жиддийлашган іиёфасиданоі сезилиб турарди.
– УлуІ, сен менинг шогирдимсан-а?!
– Шундай, устоз.
– Сенга айтмоічи бўлган гапим жуда муҳим: уни ҳеч ким билмаслиги керак, – деди атрофга аланглаб.
– Хотирингиз жам бўлсин, устоз.
– Эртага мен туІилган кун.
– Табриклаймиз! Биринчи май байрамида дунёга келган экансизда. Мукаррам баҳорда.
– ...
– Бизга нима хизматлар бор? Камарбаста шогирдингизмиз. Ўеч тортинманг!
– Жуда-а нозик меҳмонлар келади.
Ёдимга лоп этиб, ўтган йилги ташрифи анча-мунча ҳангомаларга сабаб бўлган меҳмонлар тушишди.
– Биз ҳам нозик іилиб кутиб оламизда, – дедим мамнунлик ила.
Орага мавҳум сукунат чўкди. Кутилмаганда унинг дийдаларига ёш іаліиди, аллаіандай дарди янгиланган аламзададай йиІлай бошлади. Мен бу одамни ҳеч іачон бу ҳолда кўрмаган эди. Бу маІрур одам алам билан ўксиб йиІлар ва ҳар гал елкалари силкиниб кетарди. Саросималаниб іолдим. Бирор нима деб овутмоічи бўлганимда, ўзи сўз бошлади.
– Мен дуракман, УлуІ! Номуносиб отаман! Ичкилик хароб іилган ношуд бандаман! Уяламан, биласанми ўз аҳволимдан. Куёвларим олдида.. Номус іиламан. Қизларим ҳам ор іилишади бу ҳолатимдан. Лекин сир бой беришмайди. Мен бўлсам, барини сезиб тураман. Ўаммасига ўзим сабабчиман!
– Азиз меҳмонлар келадиган бўлса іувониш керак, – таІин далда бермоічи бўлдим.
Биз таІин жимиб іолдик. Вазиятнинг ўзи шуни таіозо этган эди.
– Аҳвол ночорлигини биласан-а, УлуІ, – дардини очабошлади Обий.
– Ўеч гап эмас, бугуноі санитар іизларни юбораман: уйингизни тозалаб, жиҳозлаб беришади. Мана бу диван, стол, стулларни ҳам олиб борамиз!
– Тўхта, – хушламайгина сўзимни кесди у, – санитарларни іўй. Улар гапни кўпайтиришади. Ўзимдан іолар иш йўі. Сен майда-чуйдани обборсанг, бирорта костюмингни бериб турсанг – бас. Куёвларим билан танишиб ол. Уларнинг калласи ишлайди.
Мен учун аксар асрорлар равшанлашгандай эди. Обийнинг айтишича, катта іизи Мексикада кино юлдузи экан.
– «Дикая роза»да ўйнаганди – кўргандирсан.
– Бош ролдами?
– Ўа-да. Балки бош ролдамасдир. Ким билади. Эри элчихонада ишлайди. Ўзи испан.
– Кичигичи, – іизиіишим сўнмасди.
– Куёвимни сўраяпсанми? Ўзбек. Тошкентда іайбирам министрнинг ўринбосари эди. Мана бу каттаконлар билан келишолмай, кетиб іолди.
– Унинг ҳикоя іилишича, хотини рус бўлган экан. Улар бирга яшайолмабди (ичкилик сабаб бўлса керак). Хотини іизларини олиб, Москвага кетиб іолибди. Қизлар «Халілар дўстлиги» университетига киришган экан, куёвлар билан ўша ерда танишишибди. Аёл гоҳида Мехикодаги гоҳида Москвадаги іизиникида (шоҳона) яшармиш.
Эртаси Обийникига борсам, йўлакларга сув сепиб, супуриб, атрофларни ҳам эпаіага келтириб іўйибди. Хона имкон іадар жиҳозланган, стол устида мевалар, турли шишалар тартиб билан териб іўйилганди. Обдон ювинган, соіолларини тарашлаган, ораста либослар кийган Обийни дафъатан кўрган киши танимай іолиши аниі эди.
Меҳмонлар анча ҳаялликдан кейин арбобларимиз миниб юрадиган, номер раіамларидан кейин СНО деб ёзиладиган «Волга»да келишди.
Мавзудан андак чекиниб бўлса ва такрор бўлса ҳам шаҳарда ана шу уч ҳарф устида бўлиб турадиган ҳангомалар, мутойибалр хусусида тўхталмоічиман. Бу ердаги амалдорлар (оддий халідан ажралиб туриш учун бўлса керак) хизмат машиналари СНО номерли бўлишига саъю-ҳаракат іилишаверади. Начора «оддий халі» ҳам іочириі ва кесатишларга мойил бўлади – улар СНОни Самаріанднинг нотанти одамлари деб шарҳ¬лашади. Мабодо даврада амалдорлар ёки уларнинг гумашталари бўлса, андак юмшатиб, Самаріанднинг нозик одамлари, дейишади.
Хуллас, СНО номерли машинадан аввал шофер ёнида ўтирган, капалак нусха бўйинбоІ боІлаган киши тушди-ю, тавозе билан оріа эшикни очди, инглизчалаб алланима деди. Оріа ўриндиідан ўттизларни іоралаган, новча тийран кўзли эркак тушди, менга іўл чўзди, ўзбекчалаб саломлашди. Бу одам Обийнинг кичик куёви эканлигини дарҳол сездим. Мулоіотимизга гувоҳ бўлган унинг ажнабий божаси хатосини тузатган бўлди – мен билан саломлашиб, алланима деди. Шундан кейин кабинадан гул кўтарган икки жувон тушди. Улар ҳаворанг плашч, аёллар шляпаси кийиб олишганди. Бу икки жувон Обийнинг іизлари эканлигини таъкидлаб ўтмасам ҳам бўлади. Буларнинг іайбири ўша кино юлдузи эканлигини фарілаш, илинжида ўІринча іараб олдим, аммо ўзимга таниш бирорта белгини илІайолмадим. Қизлар жуда ўхшаш ҳам эди, улардан бири фаіат оі іўліоп кийгани билан ажралиб турарди, холос. Улар менга умуман эътибор беришмади, Обийга отилиб, уни ўпишди, кўзларига ёш олиб, алланималар дейишди.
Биз ичкари кирдик. Жувонлар ёстаниб ўтириб, йўл азобидан монолог ўіишга киришишди. Шу орада Обий мени меҳмонларга таништирди.
Маълум бўлишича, Мексикалик меҳмонлар икки кун олдин Москвага келишган экан. Кейин Самаріанд¬га учадиган самолёт рейси кечикибди. Салондаги тартибсизлик, санитарияга зид ҳолатлар меҳмонларга ўтиришмабди. Уларга узатилган кофе ва таомларнинг усти ёпилмаганлиги, савдогар йўловчиларнинг маданиятсизлиги ҳаіида сўз кетди.
Ўзбек куёв амалдор дўстидан хизмат машинасини (ҳозир ташіарида турган) сўраган экан, у ҳам кечикиб келибди.
Бир пиёладан чой ичиб олгач, жувонлар сирлигина іилиб, алланималарни таклиф іилабошалшди. Куёвлар бир-бирлари билан кўз югуртириб олгач, хайрихоҳ бош силкишди ва Обийдан рухсат сўраган бўлишди.
– Бирорта ресторанга бориб ўтираіолайлик.
У индамади. Назаримда унга барибир эди. Қаерда бўлса ҳам іизларини дийдорига тўйса кифоя.
– Самаріандда энг яхши ресторан іайси, – савол берди куёви бу гал мен томон ўгирилиб.
– «Интурист», «Юбилейний» билганимча жавоб іайтардим.
Кўп муҳокама бўлмади – машиналар рули «Интурист» томон бурилди.
Ресторан катта залининг жуда ёруІлиги, іандилларнинг турли рангларда жилоланиши, чор тарафдаги ганж ўймакорлигининг бетакрор наішлари, анвойи гуллар, шинамлик; официант йигитларнинг башанг кийимлари, тавозелари дилимизга илиілик бахш этди. Куёвлар зал мудирини дараклашди, унга алланима деб шипшишди. Ажнабийлар чўнтагидаги ҳидни олган чаііонлар чапдастлик билан жой ҳозирлашди, стол устини ноз-неъматларга тўлдиришди.
Опа-сингиллар биздан узр сўраб, бир неча даіиіага жавоб олишди. Фурсатдан фойдаланиб, кичик куёвга саволлар бердим.
– Сизнинг рафиіангиз ҳам санъаткорми?
– Йўі, у иітисодчи. Опаси кино юлдузи.
– Қайси фильмларда кўрганимни яхши эслолмаяпман.
У бир зум мушоҳада іилиб олгач, давом этди.
– «Раііосанинг іисмати» фильмида бош ролни ўйнаб, «Олтин нилуфар» мукофотини олганди. Шунинг ўзи таъминлайди буларни. Бу фильм ҳали бизда дубляж іилинмаган. Ундан олдин «Бойлар ҳам йиІлайди» фильмида Сара ролини ижро этганди.
Ўадемай жувонлар батамом ўзгача либос ва кайфиятда пайдо бўлишди. Енгилгина пардоз уларнинг чеҳрасини батамом сулувлаштириб юборганди. БаІоят ингичка іилиб сурма тортилган іошлар, шафтоли гулини ёдга солувчи яноілар; оппоі, яланІоч елкалар ўзлари паришон сочилган тиллоранг сочлар... Дудоілар ва билакларнинг нафислиги, лаблардаги іуюііина помадалар, садафранг тишларни таърифламай іўяй. Татар ва рус іонлари іоришмасидан бунёд бўлган бу беназир вужудлар пардоз туфайлигина эмас, табиатан баІоят нозанин бўлишгани учун ҳатто ҳис-туйІулари ўтмаслашиб іолган киши ҳам беихтиёр тамшаниб іўйиши турган гап.
Мен Сарани дафъатан танидим. Гарчанд опа-сингиллар бир хил (оппоі) либосда ва эгизакдек ўхшаш бўлишса ҳамки, тасаввуримда унинг сўзлари, ҳаракатлари іайта тикланди.
Биз хушомадлар іилиб, уларга жой кўрсатдик.
Биринчи іадаҳ, албатта, ана шу ўтиришнинг бош сабабчиси – Обий учун кўтарилди.
Катта куёв музикачилар олдига бориб чулдиради, таржимон ҳам топилди ва унинг муддаосини тушунтириб берди. Машшоілар бош силкиб, розиликларини билдирдилар, сўнг айрим чолІувчиларни алмаштирдилар, баҳслашиб, созларни іайтадан жўр іилишди.
Кўп ўтмай нотаниш, аммо дебочаси биланоі дилни энтиктирувчи оҳанг сел бўлиб оіабошлади. Виолончел, флейта ва яна алланималар жўрлигидаги бу куй шарі ва Іарб оҳангларининг бетакрор уйІунлиги эди. Айрим фильмларда Мексика тангоси, лўлилар, испанлар раісидаги гоҳида сокин, гоҳида кескин ҳаракатларни кузатиб, ҳайратга тушган дамларимни эсладим.
Шу пайт нигоҳларимиз Сара (уни шундай деб атаіолай) билан тўінашди ва унинг іорачуіларида нур ялтираб кетгандай бўлди. Вужудида исён уйІонаётганди, бу нозаниннинг! Чунки іадрдон оҳанг зўр бериб, даврага чорлар, фаіат ҳаёми, андишами унинг ҳарир этакларидан тортиб тургандай эди.
Сара жўшіин туйІуларини ортиіча жиловламади: яланІоч іулочларини кенг ёзиб, ўртага тушди. Аввалига унинг ҳаракатлари батамом эркаклар раісини эслатди менга. БаІоят кўҳли бу гулчеҳрага йигитлар раіси бунчалик ярашишини худо ҳаііи, хаёлимга ҳам келтирмагандим. Эҳтимол, айрим жувонларда эркаклар хос іатъият, жасоратни кўриб, тасанно айтган даіиіаларингиз бўлгандир?! Ана шундай ҳолат оІушида эдим мен.
Кейин эса оппоі, чиройли оёілар оҳангга ҳамоҳанг раіс іилабошлади. Улар аввал секин, сўнг тезроі мармар полга урилиб, ноІораникига ўхшаш садо чиіарабошладилар. Зал жонланди – нигоҳлар жиддий аммо сеҳрли вужудга іадалганди.
Сиз «іайроі» раісини биласиз, албатта. Бунда раііоса бор вужуди билан ўйинга тушган ҳолда, ҳовучлари орасидаги тошларни ҳам сайратиб юборади. Машшоілар ритми, нотасини бузмай, баръакс уларни тўлдиради, мадад беради.
Океан ортидан ташриф буюрган бу кино юлдузи эса айнан пошналари билан янги куй яратар ва бу ҳамоҳанг овоздан ўзи ҳам сармаст давра айланарди.
Қарсаклар, іийіириілар янграйбошлади. Шуниси Іалатики, унинг ўзи ҳам туйІулари жунбушга келганда ҳамоҳанг іийіирар ва бу ҳам дилларни зоҳиран ларзага солар, сармаст кайфиятларни таІин оловлантирарди.
Бу орада биз раііосадан деярли кўз узмаган ҳолда шундай іудратли санъатни бизга мерос іилиб іолдирган яхши одамлар учун іадаҳлар кўтардик. Ўадемай кайфим ошди – кўз ўнгимда сарҳадсиз океан, соҳилга бир меъёрда урилаётган тўліинлар, денгизчилар, негрлар гавдаланди. «Интурист» ресторани уммон ўзра чайіалиб-чайіалиб сузаётган кемага менгзарди.
Эҳ, бетакрор эди буларнинг бари!
Эҳтимол, менинг бу дунёіарашимни айбга йўйарсиз. Ўрта мактаб ва институтда русча ўіиганим сабабми ёки бошіа нарсанинг таъсирими – Европа, Америка іитъаси нодир оҳангларини азалдан яхши кўраман.
Айбласангиз ҳам майли, Тошкент телевидениесидан кўра Москва каналларини ёітираман.
Бунинг учун бот-бот дашномлар ҳам эшитиб тураман, аммо начора...
Майли, раісга іайтайлик. Ажабо, нечун одамлар боіийликни байроі іилиб, ўлмас оҳанглар, раіслар яратадилар: таІин ҳайкаллар тиклайдилр, китоблар ёзадилар? Ўлимга, Азроилга іасдма-іасд шундай йўл тутишади, деб ўіигандим аллаіаерда.
Ўлим ҳаі дейишади. (Кўп ҳолларда у ноҳаі ҳам бўлади) Қаттол Азроил гадони ҳам, президентни ҳам аямайди. Мана шу раііосани, шўх-шодон іийіираётган (фаіат ўзбек, тожик эмас, рус, инглиз, япон ва бошіалар бор булар орасида) хушчаічаі оломонни худди гул дасталагандай іайчилаб кетиши аламли, албатта.
Лекин одамлар ҳам ожиз эмас! Қани Азроилнинг кучи етса, улар яратган санъатни ўлдириб кўрсинчи!
Ўамма нарса ваітдан, аниіроІи, ўлимдан іўріади, дейишади. Лекин ваіт ё ўлим ҳам боіий санъатдан чўчиса ажаб эмас!
Фалсафавозлик іилганим учун узр. Эҳтимол, бу ичкиликнинг таъсири бўлса...
Аслида ҳар іандай санъатни, айниіса раісни сўз, фалсафа билан изоҳлаш, ифодалаш мушкул. Уни фаіат мириіиб томоша іилган киши ютади. Келинг биз ҳам томоша іилайлик!
Жувон ҳамон одамларнинг завіига заві улашиб, давра айланарди. Дафъатан кескин ҳаракатлар, маневрлар ўрнини «Танавор» ёки «Муножот» тушаётгандай сокинлашиш эгаллар, раііоса юзида Іамзами, дардми зоҳир бўлар, бундай лаҳзаларда ўкинган вужудни іўчгинг, овутгинг, шакаргуфторликлар іилгинг келарди.
Ногаҳонда ҳаяжонли нигоҳларим Обийга ва унинг иккинчи іизига тушди. Обийнинг кайфи баланд эди, официантга ана шу раііоса, яъни Мексика кино юлдузи унинг іизи эканлигини ифтихор ила уідирарди. Сўнг ёнидаги іизи томон имлаб, алланималар деди. Қизи эса шоҳисталик ила опасининг хиромон ҳаракатларини беҳудуд ҳавас, ташналик ила томоша іилар, завідан іорачиілари ёнар, нимадандир сескангандай бўлиб кетар ва бундай лаҳзаларда дуркун кўкси силкиниб іўярди.
Раіс – бетакрор санъат. Аммо уни томоша іилабилиш, ҳайратга тушиш ҳам ҳунар эканлигига имон келтирдим ўшанда.
Назаримда айнан шу мусиіа санъатида ҳали фанга аён бўлмаган асрорлар анчагина. Биргина мисол келтирмоічиман. Синглим Моҳинбоннинг атиги бир ёшли іизчаси (Ситора) бор. Радио, телевизордан шўхроі оҳанг янграб іолгудай бўлса, билаклари, бармоіларини ҳамоҳанг тебратиб, чунонам раісга тушадики, ажабланмай илож йўі. Ахир, ҳали гапиролмайдиган, тик туролмайдиган іизча-я! Эҳтимол бошіа барча санъатлардан фаріли ўлароі, Одам Ато билан Момо Ўаво уни іонимизга сингдириб юборгандир, генларимизда бордир, бу ҳиссиёт?!
Раіс санъатининг олий босіичи – муз устида балетни томоша іилганмисиз? Раііосанинг ўз жуфти билан (муз устида сирІаниб юришнинг ўзи бир мўъжиза) гоҳида сокин, гоҳида кескин ҳаракатларини кузатиб, юрак ҳовучлаганмисиз?
Бу гапларни беҳудага айтаётганим йўі. Инсоният имкониятлари беҳудуд эканлигини намойиш этадиган ана шу санъатга ҳам лоіайд іарайдиганларни кўрганман. Дарвоіе, бу мўъжизани фаіат кўнглида завіи бор одамгина идрок этиши мумкин.
Ичкилик сеҳрими, туйІулар жунбушими – ҳамон давра айланаётган Сара назаримда муз устида сирІанаётгандай бўлиб кетди. Ўрнимдан туриб, аввал оёІим остига термулдим, кейин уни томоша іилаётганлар сафига іўшилдим. Назаримда сармаст оломон даврада машҳур Мексика юлдузи ўйнаётганлигини сезиб іолганди. «Виктория!», «Мария!», «Сара», деган мурожаатлар янграйбошлади. Кимдир инглизчалаб: «Яшасин, Мексика!» деди.
Оҳанг авж пардаларга кўтарилди. Раііоса кескин сакраб, іийіирди. Шунда унинг этаклари, кўтарилиб, оппоі кўйлагига іарийб ҳамранг сонларни кўриниб кетди. Бир йигит (ўзбек ё тожик бўлса керак), Саранинг устига хазонрезгидай іилиб пул сочиб юборди. Қайдандир болакайлар пайдо бўлишди, кейин ошпазлар, официантлар оч эчкилардай пул теришга тушдилар.
Бу ҳол негадир раііосанинг завіини сўндирди. У ўйинга якун ясади.
Орадан бир неча даіиіа ўтиб, чолІувчилар ўзга оҳангни бошлагач, шеригим (кичик куёв) тоза ҳавога чиіиб келишни таклиф этди. Бу маъруф одам билан бўладиган бир неча даіиіалик мулоіот тасаввурларимни аІдар-тўнтар іилишини ва охир-оіибатда ҳаёт йўлимни бошіа ўзанга буриб юборишини хаёлимга келтирмагандим ўшанда. Унинг теран мушоҳадалари, сиіиі ва радикал мулоҳазалари онгимга тоза ҳаво бўлиб кирди.
Суҳбатдан шу нарса аён бўлдики, у аввал республикамизда министр ўринбосари бўлиб ишлаган экан, кейин катталар билан келишолмай, Москвага кетиб іолибди. Раҳбарларимизни, жумладан вилоят ҳокимини ҳам яхши биларкан, аммо уни маітамади, бўш-баёвликда айблади.
– Қайси куни кабинетида гаплашиб ўтиргандим, бир киши важоҳат ила кириб келди. Кейин билсам, ишдан олинган ҳокимлардан бири экан. «Менга иш топиб берасан!» деди сан-санлаб. «Халінинг ҳисобидан ҳашаматли иморат іурмаслик керак эди», деди буниси. «Ўзинг іўрмаяпсанми!» ўшіирди у. Билдимки, тили іисиі.
– Ўа-да, асосий ишлар іолиб кетяпти, – іўшилдим, – Самаріанддаги заводлар бирин-кетин тўхтаяпти, іишда газдан ҳам маҳрум іилишяпти.
Шундан кейин мавзу беихтиёр менинг таідиримга кўчди. Аввал фабрика ҳаіида сўради.
– Қарзга ботганмиз. Уч миллион сўмга яіин.
У надомат ила сарак-сарак бош тебратди. Ва давом этди.
– БўІзигача іарзга ботган бундай афтодаҳол хужайинга хизматкор бўлиш арзимайдиган иш. Бизда бу фабрикаларнинг келажаги ҳаіида бир нарса дейиш іийин.
– Дори-дармон йўі, озиіада калория жуда паст, – давом этдим.
– Агар сотишса, бирорта корпусини харид іилиш керак, – деди маслаҳат оҳангида, бир даіиіалик сукунатдан кейин. – Қарз керак бўлса, мен ёрдам бераман.
Унинг валламатлиги меҳримни жўш урдирди.
– Бу – дилимдаги орзу, – ҳаяжонимни яширолмадим, – аммо айрим концелярия каламушлари хусусийлаштиришнинг бориб турган душманлари-ку!
– Биламан, – надомат чеккан бўлди у, – айнан шу масалада келишолмай кетганман. Қаранг: Мустаіиллик эълон іилинганига олти йил бўлаяпди-я! Буларни барибир сотишади, аммо ваітни беҳуда совуришгани іолади.
– Ўша яҳудийга сотишганда ҳам саілаб іолиш мумкин бўларди, – давом этдим, – бу тариіа барбод бўлиши турган гап! Мен ўттиз минг товуі сиІадиган корпуслардан бирини олардим. Дон билан дорини ернинг остидан бўлса ҳам топардим. ОІайниларим, дўстларимни ишга іўярдим, уларга яхши ҳаі тўлардим...
– Модомики сотишмас экан, бу ердан кетиш керак – ўйчанлик билан маслаҳат берди меҳмон. – Бизнесга! Умр беҳуда ўтмасин!
Худо ҳаііи, бу ҳам дилимдаги сархуш сароб эди. Аммо ветфакда беш йил ўіиб...
– Ветеринария соҳасида ҳам бизнес іилиш мумкин, фикримни уііандай давом этди суҳбатдошим. Масалан, фирма очиб, Россиядан дори-дармон олиб келиш, чет эл фирмалари билан боІлаиш мумкин. Савдо ёмон бўлмас...
Ўидояткорлик бор эди бу зукко одамнинг гапларида. Биз таІин жимиб іолдик. Хаёлларим чувалашиб кетди.
– Самаріандда ветаптека борми, – сўради у.
– Йўі. «Зоответснаб» бор, аммо у ерда ҳеч ваіо йўі.
– Тем более...
Индамадим. Бирор тўхтамга келишим учун фурсат керак эди.
Биз ичкари кирдик. Энди кўзимга ҳеч нарса кўринмас, ҳатто Сара ҳам эътиборимни тортмас, фикру зикрим бояги таклифдан алІов-далІов эди, аниіроІи, ҳозирги сепилган уруІ ниш уриб, мени безовта іилаётганди.
ТаІин икки соатлардан кейин биз аэропортга чиідик. Бу ерда Сара мендаги руҳий ўзгаришни сезди, шекилли, беихтиёр гаплашди.
– Айтингчи, Самаріанднинг ўз конституцияси борми?
Бир лаҳза каловланиб іолдим. Савол анчайин тўмтоі бўлиб туюлди хаёлимда. Лекин Мексикада ҳар бир штатнинг ўз конституцияси, парламенти борлиги ёдимга тушиб, барини тушундим.
– Йўі, Самаріанд штат ёки давлат эмас, вилоят.
– Барибир конституция керак. Чунки бу ерда миллат ва обидалар кўп.
Шу тобда сиёсат ҳаіида сафсата сотишга заррача тобим йўі эди. Гап ўзанини беихтиёр бошіа томонга бурдим.
– Санъат ҳар іандай сиёсатдан устунлигини намойиш іилдингиз. Сиёсатчи ҳар іанча зукко бўлса ҳамки, уларни ҳамжиҳат іилолмайди. Сиз турли миллат вакилларини...
– Сиёсатда бир наіл бор, – сўзимни кесди у, – ёшликда экстремист, кексаликда компромис бўлмаган одам нормал эмас. Раііос ҳам шунга ўхшаш. Фаіат ёшлигида... Боксчига ўхшаб... Кейин тамом. Боксчи тренер бўлади, раііоса балетмейстер. Ўар ҳолда бизнинг Америкада шундай.
Хайрлашиш олдидан іизлар, куёвлар менга илтифотлар іилишди, Обийдан бохабар бўлиб туришимни сўрашди, визиткалар беришди. Чол іизлари билан хайрлашатуриб, кўзларига ёш олди.
Такси тутиб, Обийни ўша машъум «обком ўлган уй»га олиб келдим. Жет бизни кўриб, беҳад іувонди, оёіларимиз остида чаліанча ётганича, мурувват кутабошлади.
– Сен итсан – ҳеч нарсани билмайсан, – унга сўз іотабошлади Обий, – бу дунёда ёмонлар бирлашади, яхшилар эса... Во! Шуни биласанми? Бугун ичмасам бўлмасди. Энди оІзимга олмайман. Балки оларман...
Уни бир амаллаб ичкарига олиб кирдим. Безатилганича бир зайлда турган столни, айниіса кўзни ўйнатувчи шишаларни кўриб, чеҳраси таІин ҳам очилиб кетди.
– УлуІ, мани ҳурмат іиласанми...
Жавоб іайтармадим, уйга айтмай чиііаним учун жуда шошилаётган эдим. Чала-чулпа хайрлашиб, ташіарига чиісам, аллаіандай кўланкалар юрибди. Мазкур кўча ва уй ҳаіидаги олди-іочди гаплар ёдимга тушиб, юрагим увишиб кетди. Ўзимни іайта ичкари олиб, деразадан кузатдим. Қарасам, таниш іиёфалар: директор ўринбосари, участка милиционери, халі демократик партиясининг фабрика бўйича саркотиби. Ажабланиб, ташіари чиіишим билан улар мени ўраб олиб, хавотирона саволга тутакетишди.
– Раҳматов, – одатдагидек фамилиямни айтиб мурожаат іилди партия маъмури, – ҳаммаёіда дув-дув гап – бошіа іитъадан (сайёрадан демоічи) меҳмонлар келибди.
Нима дейишни бир лаҳза ўйлаб турдим. Нафсиламбирини айтганда, бу одамни жиним сўймасди. Фабрикада унинг лаіаби Баёніул. Бирор товуібоіарни иккита тухум билан тутса ҳам, кабинетига олиб кириб, «Баёнот ёз!» дейди. Қитъа билан сайёранигина эмас, баёнот билан тушунтириш хатини ҳам фарілолмайдиган тўнгу такаббур одам. Шунинг учун іувлигим тутди.
– Ўа, меҳмонлар келишди – мен улар билан бирга эдим, – дедим.
Уччовлари ҳам менга яіинлашиб, гапнинг давомини эшитишга ошиіишди. Жим тураверганим учун милиционер тергаб іўйди.
– Гапиринг!
– Нимани?
– Қанаіа одамлар экан, нималар дейишди?
– Уларга ваъда бериб іўйдимда – ҳеч кимга оІиз очмайман, деб. Маъмурларимизнинг ҳафсалалари анчайин пир бўлди.
– Идорага юринг, – деди ниҳоят «зам», – директор кетмай ўтирибдилар. Ўзлари билан гаплашинг.
Ўозир бош тортсам, милиционер жоҳиллик іилиши (мастлигимни рўкач іилиб, тегишли жойга олиб кетиши) мумкинлигини ўйлаб, уларга эргашдим. Йўл-йўлакай сўз іотиб, мендан гап олмоічи бўлишди, аммо іайсарлигим баттар тутди.
Директор кетиб іолганми ёки бирор юмуш билан чиііанми – ҳаріалай кабинети бўм-бўш экан. Улар бошлиіни дараклаган бўлишди, сўнг партия котиби олдимга бир вараі іоІоз іўйди.
– Директор номига баёнот ёзинг! Кўрган-билганларингизни...
Жуда ноўнІай, танг аҳволда іолгандим. Негадир андак жаҳлим чиіди.
– Бошимда одамлар іаііайиб турса, баёнот ёзолмайман!
Улар хушламайгина чиіиб кетишди. Мен ручкани олиб, ёзишга киришдим.
«Самаріанд паррандачилик фабрикасининг директори Вафоев С.га ветврач Рахматов У. томонидан.
АРИЗА
Мени эгаллаб турган вазифамдан озод этишингизни сўрайман».

Имзо чекиб, числони (1995 йил, 1 май) ёзиб, столга іўйдим-у, сирІанибгина чиіиб кетдим.

среда, 16 декабря 2009 г.

Коллекция деревянных ложек














Из книги "Я из редакции"

Отпечатанное через два интервала письмо состояло из трех .листов. Написано оно вроде было женщиной, проживающей в махалле Джогихана (квартал цыган) Самарканда. Вернее, написал его от имени той женщины другой человек - письмо было волнующее. Этот человек, не ленясь, прочитал книгу судьбы женщины-цыганки и изложил ее на бумагу со всеми плюсами и минусами.
«Дорогая редакция! Двадцать пять лет назад вышло постановление правительства о привлечении нас к общественно-полезному труду. Цыган начали добровольно-принудительно устраивать на заводы и фабрики, в колхозы и совхозы. Во многих местах были организованы бригады, цеха из цыган, наши старейшины, конечно, выступали против этого нововведения. «Бог создал цыган попрошайками, гадальщицами, кто отступится от этого, того ждут неисчислимые беды и напасти», - утверждали они. Мы с мужем поначалу колебались, но потом все же решили идти на работу. Нас устроили на кирпичный завод. Я стала ученицей у одной татарки. Работа, которую мы выполняли была не трудной, снимали с транспортера сырец и укладывали его в специальные тележки. На транспортере стояло внушительное устройство, оно аккуратно разрезало густо замешанную глину. Мужа моего устроили учеником мастера, работавшем на том устройстве.
Как-то отключили электричество и мы долго прохлаждались. Наконец, моторы снова загудели и мы побежали к рабочим местам. Случайно заметив на своей ладони кровь, я перепугалась. Сначала я предложила, что ободрала обо что-то руку, но, приглядевшись, поняла, что кровь сочится из глины. Когда я стала делить глину на порции, вдруг наткнулась на чей-то оторванный палец. Предчувствуя недоброе, сердце у меня сжалось. Женщина-татарка увидев мою находку, истошно завопила. Агрегаты немедленно были остановлены.
Уже через несколько минут я сообразила какое тяжелое горе постигло меня. Когда отключили электричество, муж полез вовнутрь глиносмесителя и что-то там стал чистить. Внезапно заработали моторы и превратили его тело в кирпичи.
Тогда у нас было два сына. Старшему - Марданкулу четыре, Майдонкулу - два годика. Я страшно плакала, проклиная свою судьбу. От нервного расстройства у меня были судороги, пальцы на руках скрючивались. Поместили;меня в больницу. Детей устроили тут же.
Наш врач Абдурасулов был требовательным и раздражительным человеком. В клинике его побаивались. Его жена тоже работала в клинике. Так получилось, что мы стали приятельницами. Жена Абдурасулова каждый день приходила проведать меня, приносила подарки, еду. Причину этого доброжелательного отношения я поняла потом. Однажды она поведала мне о своей судьбе: у нее не было ни в чем недостатка, но судьба обделила ее детьми, говорила она об этом с сожалением и болью. Я еще не догадывалась о подоплеке этих сетований. Оказывается, она надеялась усыновить одного из моих сыновей. Она пришла и умоляла меня, но я не согласилась.
- Я не смогу жить, не видя их, - объяснила я ей, хотя мне и было жалко ее.
- Почему вы не будете видеть их? - удивилась женщина. - вы в любое время будете приходить к нам. Наши двери всегда открыты. если хотите живите у нас!
Я промолчала. Через некоторое время вошел Абдурасулов, был он весьма вежлив, называл меня «сестрой», повторил просьбу жены. Затем меня взяли в «осаду» уборщицы, медсестры. Они повторяли одно и то же: мол, ребенка я могу видеть в любое время, даже иногда могу забирать к себе.
Я отдала Майдонкула в их руки и, горько плача, вернулась в свою лачугу. Не прошло и недели, как Марданкул заскучал по брату. Да и сама я скучала о нем...
Майдонкул был очень нарядным. Хоть он метнулся в мои объятия, но явно чувствовалось, что он хорошо относится к новым родителям. У него необычные для него одежды, игрушки, оладости. Это еще цветочки: усыновив Майдонкула Абдурасуловы изменили и его имя, назвав его Умидом - надеждой. Все это можно было выдержать, но неприязненное поведение его новой матери вселило в мое сердце сомнения и страх.
Прихватив с собой Марданкул а, я отправилась в кишлаки попрошайничать, но летом случилочь еще одно несчастье. Марданкул выкупался в каком-то пруду и заболел. Поднялась температура, он стал бредить. Боясь за его жизнь, я все прикладывала мокрую тряпку к его горячему лбу. Мне посоветовали немедленно показать его врачам. Но я не согласилась: потеряла к ним доверие.
Марданкул умер у меня на руках. Ох, какая тяжкая доля выпала на мою долю! Мир превратился для меня в мрачную, беспросветную ночь. Но какие бы беды и горести не выпадали человеку, он все же живет какими-то надеждами и чаяниями. Сначала у меня в душе появилась сладкая мечта, которая затем превратилась в цель моей жизни. Я не одинока, есть Майдонкул! Если даже они не вернут мне мое дитя, то хоть не будут препятствовать прижать его к груди.
Но вернулась я несолоно хлебавши, так и не увидев дорогое для меня существо. Выяснилось, что Абдурасуловы куда-то переехали. Соседи не могли сказать ничего определенного. Я поняла, что Абдурасуловы пытаются скрыться от меня. Но через месяц я узнала, что это семья переехала в Ташкент. Пришлось приехать в Ташкент, где я довольно долго мыкалась, испытала не мало неприятностей. Но что это все перед желанием прижать к груди свою кровинушку!.
Дом доктора был на окраине города. Ах, не каждому, небось, испытать то волнение, которое испытывает мать в такие вот минуты. Я как тень кружила вокруг дома, но постучать не решалась.
Майдонкула я встретила в первый раз после долгой разлуки в детском саду, в том же районе. Он увлеченно играл на песке.
- Майдонкул, сыночек! - вскрикнула я, протягивая к нему руки. Взгляд его равнодушно скользнул по мне.
О Умиджан, - взмолилась я, вспомнив новое имя сына. Майдонкул встрепенулся, словно что-то вспоминая, встал и сделал два-три шага в мою сторону и нерешительно остановился. Не выдержав, я метнулась к нему. Прижав к груди мое солнышко, я покрывала поцелуями его лицо, глаза, руки. Заметив, что нас обступили дети, воспитательницы, я высвободила его из своих объятий. Я приходила и в последующие дни...
Конечно, мое поведение не могло не заинтересовать воспитательниц. Они сообщили об этом жене доктора Абдурасулова. Она увела мальчонку. Таким образом, я снова потеряла своего сына. которого с таким трудом разыскала. Через недельку, другую я стала искать его в близлежащих детских садах. Не обнаружив его, я стала как призрак кружить вокруг дома Абдурасулова.
Но напуганная мною семья исчезла и из этого города. После этого я ровно семь лет искала их следы. Не осталось уголка, куда бы я не' заглянула. Но они растворились, исчезли, словно камень, брошенный в реку.
Лишь случай помог обнаружить мне ребенка. От горя и переживаний у меня стало скручивать пальцы на руках. Грудь словно стискивало обручем. Когда я рассказала о своих болезнях одной цыганке, то она сказала, что такие болезни запросто лечит врач Абдурасулов из ее района.
- А есть ли сын у того Абдурасулова? - спросила я. Но моя товарка ничего об этом не ведала. Я снова пустилась в путь. Страх, волнение в такие минуты делают человека неуправляемым. На автостанции я не решилась даже сойти с автобуса. Все кончилось тем, что водитель выгнал меня и я пошла, куда глаза глядят. Первому же человеку, который появился передо мной, я предложила погадать. Он засмеялся.
- Насчет гадалок ничего не скажу, но доярки нам кужны позарез, - сказал он.
Мой встречный оказался председателем колхоза. Он и повез меня на ферму.
Пожив и пообвыкнув на новом месте, я стала тайком искать тот таинственный порог. И нашла. Сперва я увидела самого Абдурасулова. «Скорая помощь» куда-то 'поспешно увозила его. Я хотела уже возвращаться назад, но в это время скрипнула дверь и б проеме появился мальчик с портфелем. Это был мой сыночек, кусочек мое* сердца! Сладкая истома овладела мною, я чуть не задохнулась от счо тья А он был равнодушным. «Сыночек, постой!» - крикнула я ему вслед. Майдонкул не узнал меня. Но не смотря на это, я прижала его к груди и стала, как сумасшедшая, осыпать его поцелуями. Затем я подхватила его портфель и мы вместе направились в школу Невозможно описать то блаженное состояние, которое я ощущала в те мгновения. Я почти молилась, чтобы дорога до школы расстянулась до бесконечности. Ты не узнал меня? Я твоя бедная мать!» - сказала я, надеясь разбудить в нем сыновьи чувства. Но он смотрел на меня с недоумением. А я боялась повторить эти слова. Я бы не пережила, если между нами возникла стена отчужденности. И завтра, и послезавтра я проважала его в школу. Но эти опьяняющие радостью дни длились не долго. «Больше не приходите, мать хочет вызвать милицию», - сказал он мне однажды. Ты проговорился ей обо мне?» - спросила я с чувством сожаления и горечи. «Мать стала расспрашивать, откуда у меня куруг и орехи, -сказал он виновато и я рассказал ей о вас». Нехорошее предчувствие охватило меня. Слова застряли в горле.
Во время вечерней дойки на ферме появились два милиционера. Они направились прямо ко мне и попросили показать документы. Меня забрали в участок. Скоро там появилась и жена доктора Абдурасулова. Бледная от ненависти, она обрушила на меня поток ругани, обвиняя меня во всех смертных грехах. Заявив, что я подлая похитительница детей, она стала приводить «доказательства». «Она и раньше пыталась похитить у меня ребенка. Надо тщательно проверить ее документы!» - под конец заявила она и, протягивая следователю бумагу, добавила: «Я все здесь изложила, как вы просили! Привела и сына, можно распросить и его!»
Не то, что меня могут посадить в тюрьму, а мысль, что меня разлучат с сыном, испугала меня. Следователь, сделав у себя какие-то пометки, попросил ввести мальчика. Как красиво одет он был сегодня!
- Итак, Умидбай, что тебе говорила эта женщина? Расскажи нам по порядку, - обратился к нему следователь. Он молчал. Сколько не заставляла его новая мать, он не стал клеветать на меня. Может, причиной тому было моя кровь, текущая в его жилах. Все мо жег быть... Следователь удивился. Затем отпустил их. А меня заключил в КПЗ. Не знаю, чем бы кончилась эта темная история, не появись наш добросердечный раис. Он поднял скандал, ругался, грозился, что «поговорит в райкоме с тем, кто без всяких на то оснований заключил под стражу передовую доярку колхоза». Словом, следователь заколебался. Затем... строго предупредил меня и отпустил на все четыре стороны.
После этого семейка ударилась в бега. Я потеряла надежду снова увидеть сына. С годами я стала испытывать мучительную, опустошающую меня тоску по нему. Где только я не искала его. Подумать только, они жили в ставшем родным мне Самарканде, а я искала их бог знает где...
. Сын мой стал уже взрослым. Я позволяла себе наблюдать за ним только издали. Даже свадьбу его я видела одним глазком, сквозь щель в заборе. Затем он стал появляться на улице вместе с женой, моей невестушкой. Она была так похожа на наших девушек-цыганок, над губой у нее была красивая родинка.
Однажды невестушка моя появилась на улице одна и направилась к остановке. Я незаметно последовала за ней. На остановке никого не было. Я подавила волнение, подошла к ней и заговорила: «Голубушка, я вижу некую тайну в твоих глазах! Хочешь я погадаю тебе на счастье, расскажу тебе о твоем будущем. Мне не нужно золотить ручки. Раскрой ладонь и я расскажу тебе о твоем будущем... Она замялась. Я стала умолять ее и она сдалась: опасливо оглянувшись по сторонам, протянула мне белую изящную руку. Я осторожно, боясь вдохнуть, взяла в свои руки ее хрупкие пальцы. Сладкая дрожь пробежала по моему телу. Я совершенно отчетливо почувствовала в ту минуту пылкость моего сына. Может быть, он вся ночь лелеял эти трогательно-нежные пальцы, прижимал их к губам. Боясь, что моя невестушка вырвет руку, я говорила и говорила без умолку. Я говорила, что она недавно стала келин и попала в прекрасную семью, и что члены этой семьи удивительно добрые и радушные люди, но лучше всех, конечно, джигит с кудрявой головой. А когда я «нагадала», что через год у нее будет кудрявый младенец, очень похожий «а цыганенка, она звонко расхохаталась...
Подошел автобус и «беседа» наша оборвалась... Но наши «случайные» встречи продолжались. Между делом, я узнавала все, что касалось моего сына - о его здоровье, делах, настроении.
Однажды мы встретились, действительно, случайно. Они были вместе - сын и его жена. Я не успела спрятаться. Заметив меня, она обрадовалась и легонько толкнула в бок своего мужа. Мой Майдонкул повернулся в мою сторону и вздрогнул. Вероятно, он боялся, что мое появление в этих местах не сулит ничего хорошего его семье, Снова начнутся неприятности. Несколько минут он стоял расстеряный, не знал как быть. Затем вдруг вспылил. «Наверно, позовет милицию», - подумала я. Но он не сделал этого. Подойдя ко мне, он заговорил тихо и решительно:
- Оставьте меня в покое! Оставьте! В последний раз прошу! Или я наложу на себя руки...
Он был похож е эту минуту на своего отца, в минуту ярости тот тоже сжимал до хруста кулаки. Сын резко повернулся и ушел.
Прошло несколько лет. Я не могла теперь следовать за ними. Боялась. К тому же здоровье у меня стало неважным. Слышала, что у сына родился первенец. Говорили, что у малыша курчавые волосы. Но, к сожалению, я была лишена радости прижать к груди внука.
Дорогая редакция! Вы пишите о правде, чести, долге. Неужели эти понятия существуют в жизни?. Я перестала верить в них! Возьмите, к примеру, доктора Абдурасулова и его жену. Они - люди грамотные, начитанные, умеющие различить добро и зло. Всеми правдами и неправдами они завладели моим ребенком. Я ничего не требовала и не требую от Абдурасуловых. А они сделали все, чтобы лишить меня материнской радости, материнского счастья.
Дорогая редакция! Вы пишите, что у нас в стране все равноправны. Распространяется ли это равноправие и на нас, цыган? Из-за того, что я цыганка, я не смогла присутствовать на свадьбе моего сына! Помню, словно все было вчера: ярко освещенный двор, гремит музыка, гости сидят уже навеселе, блаженно улыбаются. А я за забором, я - вся в слезах. «Этот дом с золотым порогом станет твоим, любимая!» Да, если этот дом, с «золотым порогом», не был дорог мне, стремилась ли я сюда, шла бы по городам и весям, не взирая на жару и стужу?!
- раздумывая, я радовалась и этому своему счастью. Ибо у нас 8 махалле есть матери, у которых сыновья пропали без вести. Я могу видеть своего сына, слышать его голос. Но будь люди чуть человечнее, мое счастье было бы полнее...
Зав отделом писем была женщиной энергичной. Она настаивала, чтобы письмо немедленно опубликовали. За два-три дня она лично сама проверила факты. Другие опасались, что это письмо может вызвать большой резонанс, но наш редактор был другого мнения: он предлагал ознакомить с письмом семью Абдурасуловых, прежде чем опубликовать его. Одним словом, как стало мне известно потом, Абдурасуловых вызвали в редакцию и предложили прочитать письмо. Больше всех был взволнован и потрясен Умид. Жена доктора Абдурасулова что-то запричитала, но муж резко одернул ее и высказал тут же свое решение.
- Сейчас Умид лично поедет за матерью и привезет ее сюда.
Мы принесем извинения и заберем жить ее к себе. Места и любви у нас предостаточно.
До сих пор, встречая где-нибудь на улице цыганок, я вспоминаю о судьбе матери Майдонкула. Если цыганка предложит погадать, я осторожно озираюсь по сторонам, невольно протягивая ей открытую руку, и внимаю ее словам.
Зачастую они пророчат мне счастливое будущее, предупреждают, что есть у меня и недоброжелатели. Мне так хочется верить им! В эти минуты я с гордостью вспоминаю и о другом - о силе печатного слова. Глубоко уверен, что не суд, ни убеждения не послияли бы на семью Абдурасуловых так, как приговор, вынесенный нашей редакцией, так и не опубликованный в печати, но, который улацил этот сложный и запутанный вопрос.

“ТАҚДИМОТ” КИТОБИДАН

ЕР ВА ОДАМЛАР

-Ким юзинг қуёшга бурди, она-Ер,
Ким сенга мангулик берди, она-Ер
Ва илк бор кўз ёшинг артганлар кимлар?
-Одамлар!
-Ким у сени боқиб, бахтини топган,
Ким у табаррук, деб тупроғинг ўпган.
Содиқ тақдирдошинг-қуёшинг кимлар?
-Одамлар!
-Айтгин, ким аҳволинг аянч этмоқчи,
Нуроний онани топтаб кетмоқчи
Ва дўзах этмоқчи бағрингни кимлар?
-Одамлар!
-Она-Ер, наҳотки йўқ халоскоринг,
Наҳот кул бўлади гулдек рухсоринг,
Айт, ажал олдини тўсолур кимлар?
-Одамлар!

ЁҒОЧ ОЁҚ

Ёғоч оёқ ғичирлайди,
Ғичирлаб хазин-
Одамларга баён этар,
Серҳасрат арзин:
“Мен садақайрағоч эдим бир замон
Она ергинамнинг чайир ўғлони.
Чорак аср аввал кесиб беомон,
Кесилган оёққа улашди мани.
Чорак аср мадад бўлдим-у, аммо,
Оёқ бўлолмадим, бўлолмайман ҳам.
Чорак асрдирки, менга муаммо:
Мажруҳ этар нечун, одамни-одам!?”

ОНА-ЕР

Агар гуноҳ қилса одамлар,
Ларзага кирармиш она-Ер.
Тупроққа қон тўкилган дамлар.
Сесканиб кетармиш она-Ер.
Тириклар тинчланинг, бағримда ётган
Марҳумларнинг бузманг ҳаловатин, деб
Безовта бўлармиш она-Ер,
Илтижо қилармиш она-Ер…

АФСОНА

Ривоят қилурлар: ўтган бир замон,
Ўлимга буюрмиш ўз навкарин хон;
Навкарнинг ҳамқишлоқ дўсти ўша он,
Хонга таъзим қилиб, дебди: “Эй, султон,
Уни озод эту мени эт қурбон;
Унинг онаси бор, қон ютмасин, қон!”

Шоҳ мардлик олдида бошин эгибди,
Икки навкарни ҳам озод этибди.

ХИЁНАТ

Ногоҳ болта ботди чинор жисмига,
У дардли ингради, тўкди аччиқ ёш.
Ажаб, саботининг йўқ эди чеки,
Худди метин эди ундаги бардош?!

Болта сопин таниб, чекканди қайғу,
Ахир, ўз шохидан бўлган эди у.

x x x

Деҳқон ток очибди тупроқ бағридан,
Гуркираб ўссин деб, зиё бағридан.
Аммо таажжубки, токлар шод эмас,
Гўё этишмаган зиёни ҳавас.
Қаранг, йиғлаябди эзилиб бари
Қон бўлган сингари ғуссадан бағри.
“Муножот” тинглаган қалбдек баногоҳ,
Шашқатор ёш тўкиб йиғлайди, эвоҳ.
Ажаб,
Кўз ёшига боис не экан?
Ё ҳаё босдиму яланғочликдан.
Ёки майфурушлик қилгани учун,
Табиат жазолаб, олдиму ўчин;
Деҳқон манглайида яна бир ажин
Кўриб ваҳм босдиму,
Ўйлаб қисматин?!
Токлар йиғлаяпти,
Бағрин тиғлаяпти...

* * *
УСТОЗ АСҚАД МУХТОРГА ЎХШАТМА

Май тўла пиёлага қўйган эдим лаб,
Чинни сўроғидан огоҳ бўлди қалб:
-Деҳқонларнинг бутми хирмони,
-Одамларнинг инсофи қалай,
-Серобми май?
-Айт, тўкинми эл дастурхони
-Одоблими, кўҳлими қизлар,
-Шодми кексалар...

Ўтмиш аждодларнинг товушидир бу,
Ўшалар руҳининг ташвишидир бу,
Балки катта бобомдир,
Балки Умар Ҳайёмдир...

МАРМАР
...га
Мармар ярқирайди ошуфта, нафис,
Мармар жилосига ҳавасим келар.
Кўзгудек бежирим, нур каби шаффоф-
Жисмига рашким ва ҳасадим келар...

Дўстлар, беҳудага мақтабман, йўқ, йўқ,
Нафис бўлса ҳамки, у муздек совуқ.


* * *

Ўхшашлик кўраман, юрак ва муштнинг
Ҳажмида, шаклида, мазмунида ҳам:
Юрак ноҳақликдан титраркан, шаксиз,
Мушт кулиб, бармоқлар-
Бармоқ қучоқлар.
Ўхшашлик излайман улардан тағин,
Лекин зидлик кўриб хунобман бу гал:
Доғланса, кирланса муштум ҳар маҳал,
Уни тоза этмоқ қийинмас,
Аммо,
Юрак қора бўлса, кирланган бўлса,
Уни тоза этмоқ – муаммо!
***
-Дадажон, нега йўқ оёқларингиз,
Наҳот бувим сизни туққан ногирон?
Эҳ, ёғоч оёқли бўлмасайдингиз,
Қирлар қучиғида чопардик чунон
Нега оёғингиз йўқ-а, дадажон...

Уруш йўлларида не-не қўл-оёқ
Госпиталда қолиб кетганин.
Ва улар ўрнини олганин таёқ
Бу қизчага уқдириш қийин.
***
Ўлимни енгмоқчи бўлар одамлар,
Улар бахш этмоқчи мурдага ҳам жон.
Ажаб, нега яна зид йўлни тутиб,
Инсон ўққа тутар-инсонни ҳамое?!

СОҲИЛДА
Сарҳадсиз денгизда лапанглар қайиқ
Қайиқ-ки, кўримсиз, кичик, бежамол.
Денгиз хуруж этар, денгиз чайқалар-
Уни итқитмоқчи бир пўчоқ мисол.
Бахайбат тўлқинлар урилар унга-
Қайиқ босиб ўтар барин беомон.
Ҳатто тўртанага дучор бўлса ҳам:
Қайиқенгиб ўтиб, сузар уфқ томон.
Шеър бағишламасдим қайиққа ҳеч ҳам
Уни бошқармаса жўмард ва ўктам.
Денгиздан қудратли-
Ҳазрати Одам!

ЎЛИМНИ ЕНГГАН ШЕЪР
Ўлим тўшагида тўлғанар бемор,
Гирдида ажалнинг машъум сояси,
Бемор-бемадор.
Кимдир аччиқ йиғлаб қилар илтижо,
Кимдир далда берар, ким ўқир дуо,
Бемор жим аммо;
Биров гул узатар, бошқаси гиёҳ.
Беморчи тийранроқ боқмасдан ҳатто,
Дейди: алвидо!
Во ажаб, кимдиров, худди ўша пайт
Шеър айтиб юборса, сокин, мафтункор:
Жилмайди бемор...
Ҳа, жилмайди
Демак, энди у ўлмайди!
***
Гуллаган даврида бир кунгабоқар
Жуда ҳам кеккайди, бошга кийиб зар.
Энди-чи, уялиб эгиб турар бош,
Деҳқонга дегандек –
Кечир, эдим ёш.
***,
Ҳаётда рўй берар ғаройиб ишлар,
Таажжуб этаман: нечун кишилар
Доно тўтиқушни, ҳассос булбулни,
Қафасга солишар, аммо ҳеч қачон
Машъум бойқуш ёки шум зағизғон
Қафасга солинмай озод юради,
Даврон суради.

ТОМОҚҚА ЯМОҚ
Масал
Порахўр чумчуқни тутиб зағизғон,
Деди: “Бу одамдан кеч, текинтомоқ,
Сенга айтавериб, йиртилди томоқ!”
Чумчуқ ҳам порани узатиб шу он,
Деди: “Бу – йиртилган томоққа ямоқ!

НОН ВА ЖУВОН

Деворда осиғлиқ баркаш, ширмой нон,
Нон-ки, мазмунида маъно бир жаҳон.
Чеҳрасида нафис ёзув ярқирар:
“Йигит, сафарингиз бўлсин бехатар”
Хатарли сафарга йўл олиб йигит,
Ризқ рамзи – шу нонга боғламиш умид.
Мана йиллар оша мутазирдир нон,
Аммо у ботирдан дарак йўқ ҳамон.
Бу маскан соҳиби бир кўҳли жувон,
Жувон-ки – нозанин, масъум, покдомон;
Гарчанд нонга боқиб тўкса-да кўзёш,
Тоғдек ситамларга беролган бардош.
Туйғуси дилида ширин жон каби,
Лекин қалби кемтик худди нон каби.
Ҳар оқшом мунтазир, мунтазир жувони,
Аммо бедаракдир ботир-навқирон.
Садоқат соҳиби – шу нон, шу жувон,
Урушдан домангир эмишлар ҳамон.



ЕР ВА ДЕҲҚОН

-Сен менинг онамсан, заҳматкаш замин,
Сен тақдиримсан,
Биз фарзандларни,
Елкангга опичиб ишлайсан бетин.
-Йўқ, тингла мени, камтарин деҳқон!
Сенсиз мен ботқоқман, саҳроман, тақир,
Сен – менинг қувончим, қувватим, ахир...
-Сенинг ҳароратинг – риштаи жоним!
-Сенинг рухсоринг-чи - жони жаҳоним!
-Сенинг саховатинг рисқу рўзимиз,
-Сенинг билакларинг толмасин ҳаргиз.
-Сен бошга кўтардинг, мени онажон!
-Сен мени қуёшга қаратдинг, деҳқон!
-Йўқ, йўқ, мени асли яратган ўзинг,
-Йўқ, йўқ сен...

ҚАТРАЛАР

Соч агар илиниб кетса тамоққа,
Тақдир раво кўрар уни тупроққа!

* * *
Олқишлайман, нурга интилса ҳар ким,
Нур яратганга-чи,
Этаман таъзим!

ИЖОД ҲАҚИДА

Булбул ғазалини тинглай, деб инсон,
Интилар боққа.
Яхшилар, бўлмасин боғда ҳукмрон:
Қурбақа!

* * *

Шеър сув каби азиз,
Сув каби лазиз.
Бўлсин-у,
Аммо...
У сув каби совут,
Сув каби суюқ
Бўлмасин асло!



ШУ ТИЙРАН КЎЗЛАР
Сизга боқиб турган шу тийран кўзлар,
Меникимас, дўстлар...
“Кўзи ожиз” бўлиб туғилгандим ман,
“Бечора, дейдилар, қисматинг экан”.
Сезмасдим:
Тун нима, ё кундуз нима,
Баҳор латофати ё юлдуз нима?!
Эртадан-кечгача ўтирардим жим,
Ахир, юмуқ эди менинг кўзларим.
Илк баҳорда бир кун Тошкентдан дадам,
Доктор олиб келди, қувондим бирам!
Профессор экан,
Кўрди кўзимни.
Тинглади ҳасратли, мунгли сўзимни.
-Даволайман,- деди, аммо жуда қийин,
/Дилим туғён этар дақиқа сайин/
Бунинг бир йўли бор: бирорта одам,
Агар рози бўлса,
Даҳшат бўлса ҳам,
Кўз соққасин берса, ўйин оламан,
Кўзларинг ўрнига уни жойлайман!
Тезда дўсларимни тўплабди дадам,
Сўрабди ёрдам...
Аммо ким кўз берсин,
Шу экан тақдир,
Дептилар: кўз бериш- даҳшат-ку, амир!
Қариндошларни ҳам топибди дадам,
Кўз инъом этмабди қариндошлар ҳам.
Сукут ичра бир кун мизғирдим, ҳайҳот,
Ногоҳ эшитилди аччиқ бир фарёд...
Вой, онам-ку, ахир!
Ирғиб турай десам, қўймайди кимдир.
Кейин...
Кейин билсам, бечора онам,
Мен учун берибди икки кўзин ҳам.
Доктор нигоҳбонин ўйиб олибди,
Дарддан мунисгинам фарёд солибди!
Жарроҳ столига сўнгра мен ётдим,
Билмам у ёғини – ҳушим йўқотдим.
Орадан тақрибан қирқ кунча ўтгач,
Ва профессор ижозат этгач,
Докани кўзимдан ечдим – у шартта,
Мен борлиққа боқдим биринчи марта!
О , ошуфта дунё, осмон, юлдуз, ой!
Одамларни кўрдим илк бор, ҳойнаҳой,
Онажон, деб уйга қўйиб кирсам от,
Эҳ, мен ношудга ҳаром бу ҳаёт!
Онамнинг иккала кўзи кўр эди,
Инграрди бечора... дарди зўр эди!
У секин пайпаслаб, бошимни тутди,
Очиқ кўзларимни меҳр билан ўпди.
Сизга боқиб турган шу тийран кўзлар,
Меникимас, дўстлар,
Онажонимники!





ОНА ЮРАГИ

Она юраги ҳақидаги афсонани эшитган чиқарсиз. Уни талай шоирлар шеърга солишган. Мен ҳам бир вақтлар қаламимни синаб кўргандим.
Ҳайҳот!
Ҳайҳот!
Ҳайҳот!
Сен она эмассан.
Жаллодсан – ҳаёт!
Ошиқи зорларга изтироб нечун?
Маъшуқлар пойида не боис мажнун?
Уларга тутқазиб, гоҳ ханжар, гоҳ гул,
Қисматнинг қаърига отасан буткул!
Қаламга олганим жўн бир афсона,
Афсонада зоҳир – сабоқ, фасона
Ўғлон севиб қолди, дарди беҳудуд,
Кўзидан, сўзидан ўт чақнар бедуд.
Одамлар! Чекининг, ана маст келди!
Ишқ шаробин ичган
Ғўр сармаст келди!
Ишқи тушган санам, о дилдор эди,
Чечан-у, шоҳиста ва кибор эди.
Моҳтобни эслатар хушрўй юзлари,
Руҳингни эркалар сузук кўзлари
Пойларига қўйиб бошини такрор?
Йигит зорланарди – ашки шашқатор:
«Дилингни менга бер,
Берақол, жоним,
Зулматга отмагил жону жаҳоним.
Не шартинг бор, сўйла, борлиғим нисор,
Жоним-у, жаҳоним, имоним нисор…» «Чиранма, қоплоним, кўз сузди дилдор,
Агар жўмард бўлсанг, қалтис шартим бор…
Майли, юраккинам сенга бахшида…
(Ошиққа умидбахш ваъда яхши-да)
Унинг эвазига келтиргил лочин,
Онанг юрагини!
Сўзинг бўлса чин!»
Нима бу?
Макрми, сир-у синоат,
Даҳшатли ҳазилми ёки хиёнат?
Ёлғиз ўғил эди, ёлғиз онага.
Саросар қайтди у уйга – хонага
Онанинг кўзлари йўлга зор эди.
Ўғил қўйнида-чи ханжар бор эди…
Девонавор эди унинг кўзлари,
Сарбасар, мастона айтган сўзлари.
Она ёйган эди муъжаз дастурхон,
Ҳадемай нон ўзра сачраб кетди қон!
Кафтда серхун юрак урарди ҳамон.
Ўғил манзил сари отилди чпққон.
Ва остона ўзра қоқиниб тушди,
Онанинг юраги нарига учди…
Водариғ,
Водариғ, тилга кирди у,
Дарду изтиробли бир ҳол эди бу
Дедики: «Тойчоғим, бу не фалокат?
Етмадими сенга зарбу зарофат?
Турақол, чироғим, дардингни олай,
Йўл қалтис, огоҳ бўл қурбонинг бўлай…
Ҳайҳот!
Ҳайҳот!
Ҳайҳот!
Сен она эмассан,
Жаллодсан ҳаёт!
Ошиқи зорларга изтироб нечун?
Маъшуқлар пойида не боис мажнун?
Кечир, мунгли бўлди Нусратнинг сўзи,
Хулоса яcасин ҳар кимнинг ўзи…














!

ТУЮҚЛАР

Севги йигит- қизлар дўст этди қалин,
Лекин ёш қалбларга ғам қўнди қалин
Чунки йигит тўйни бошлайин, деса,
Бўлажак қайнота, деди: “Чўз қалин!”

* * *
Сочи узра тушган бўлса ҳамки оқ,
Тоқати тоқ бўлар ичмай турса”оқ”.
Яна маст ҳолича дарёга дер-ки:
“Сув бўлиб оқмагин, арақ бўлиб, оқ!”

САМАРКАНД

Қўш мувашшах

Суғдлар Сенга Сайқал берди бир замон,
Аммо ажнабийлар айлади вайрон.
Мажруҳ, маъюс, мунгли она каби сен,
Асрдан-асрга айладинг гирён.
Руҳинг ранждийда-ю, рухсоринг сомон,
Қуёшга қарагин, қара уфққа!
Ашкингни абадга артай, онажон!
Нусрат нурсиз назмин бахш этиб сенга,
Дер:”Дилга дармонсан, она-Суғдиён!”

* * *

Қўй овутма мени, онажон,
Ғашлигимдан бўлмагин хуноб,
Хасталикдан қийналганмас жон,
Эзилганмас анордек виждон.

Фақатгина, фақтгина ман...
Қўшиғимдан қониқмаяпман!


ҚАЙДНОМА

Одамларни тушуниш қийин. Уларнинг аксари оғма ва беқарор. Қишлоқ ёшлари шаҳарга интилишади-ю, бир азобда ўрнашиб олгач,қолган умрларини шаҳар ва шаҳарликларни ёмонлаш, ғийбат қилиш билан ўтказишади. Ёки кексаликни олинг. Ҳамма ҳам мўйсафид ёшларга етишни орзу қилади. Унга етиб олгандан сўнг, кексаликни лаънатлашади. Ўзлари танлаган касбу корни, сайлаган депутат ҳамда ҳукуматни ҳам ёмонлашгани ёмонлашган улар.
* * *

Статистика –ҳақгўй ва даққоқ қария.Фоизма- фоиз айтиб беради: одамлар қанчага кўпайгани, жиноят қанча ошгани, нон истеъмол қилишнинг кўтарилиш динамикаси , гўштнинг қимматлашуви... хуллас ҳаммасини. Аммо, энг муҳим кўрсатгич – инсоннинг нечоғлик бахтли ёхуд бахтиқаро экaнлигини айтишдан ожиз у!
* * *

Ташвиш сени ташвишга солмагунча сен ташвишни ташвишга солма!

* * *

Халойиқ гавжум бўлиб ўтадиган йўл бўйида икки гадонинг ғижиллашиб қолганига гувоҳ бўлганман.
-Сен, ипирисқи иккинчи бор участкамга келсанг, уриб оёғингни синдираман. Бу ер учун ойида эллик сўм тўлаганман!
-Вой, паст-ей! Эллик сўм дейди-я!
Мен юз сўм бериб чиқдим бу жой учун.
Йўлда давом этар эканман ўйладим: ким экан ана шу гадолардан ҳам бож ўндирган? Албатта, амалдор!
Тиланчидан ҳам паст турган ярамас!
* * *
Йўқ, миллатни ер ости бойликлари фаровон қилолмайди. Халқ заковатли, уддабурро, тежамкор бўлгандагина бири икки бўлиши мумкин. Бир кўза олтини бор довдирган, қўлида яхши ҳунари бўлган хушфеъл ва ишчан одам бой ва бахтлидир.

* * *

Биз кўп сохаларда қадимги юнонларнинг ихтироларини қайта кашф этиб юрибмиз. Айниқса, биология ва тиббиёт соҳаларида фаннинг юза қатламидамиз. Ваҳоланки, инсониятнинг келажаги кўп жиҳатдан ана шу икки фан тараққиётига вобастадир.


* * *

Ақл, ақл, ақл! Бирламчи шу! Жамият ва миллатга кўплаб ақлли ёш олимлар, шоирлар, файласуфлар керак! Уларни бало қазодан асрайлик!

* * *
Сиз ногаҳонда севиб қолдингиз. Лекин у эртанги ёки кечки. Бу иш кимнингдир ҳаловатига зомин, кўз ёшларига боис. Ана шунда бу бевақт муҳаббат балосидан дўқ-пўписалар, панд-насиҳатлар эмас, фақат анатомия фани совутиши мумкин. Бунинг учун севгилингизни эслаганда, кўрганда унинг сочлари ва қошлари инсоннинг ҳамма жойидан (кафт ва товон бундан мустасно) чиқадиган ва жамики сут эмизувчиларникидан фарқ қилмайдиган жун эканлигини, унинг юзи ҳеч қанақа ойга, ширмойга ўхшамаслиги, балки остида мой безлари, артериялар бўлган тери эканлигини, ингичка бели умуртқа поғона ва ҳазм бўлган овқатлар ўтадиган ичакдан иборат эканлигини назарда тутсангиз бас!
* * *
Бир корчалонни билардим.Иши тушган кишини жуда устакорлик билан сифатлаб, ийдириб юборар ва ишончини қозониб, истаган куйга соларди. У билан жиддийроқ қизиқдим. Билдимки, у ўз қурбонининг иллатини илғаб олиб ўша ернинг ҳужайраларини ҳузурбахш қитиқлаб қўяркан. Бир саводсиз профессорни ўз соҳасининг катта донишманди, мижғов шоирни-истеъдод соҳиби, порахўрни-ҳалол, қурумсоқни Ҳотами той деб таърифлаганига гувоҳ бўлдим.Ниҳоят у меи ҳам “улфат одам”, деб таърифлади.Тўғри, кейинги пайтларда ташвишларим кўпайиб, вақтини қизғанганим, танҳоликни ҳушлаб, одамёқмас бўлиб қолганим рост.

* * *

Сен, болам, табиий фанларнинг иқтидорли олими бўлишинг мумкин. Модомики шундай экан, сиёсатга меҳр қўйишинг, зоҳиран амалга интилишинг ғалат. Сенинг ўрнинг парламент ва ҳайъатлар эмас, лаборатория ҳамда тажриба далаларидир.

* * *
Бу соҳага мардикорлар эмас, чинакам хўжайинлар керак. Сен яхшиси кооперативга бориб қўяқол. Шунда рўзғорингга ҳам, эҳтимол оилангга ҳам кўпроқ наф келтирарсан.
* * *
Даҳоларни даҳо қилган меҳнат ва истеъдоддир.Улар ҳар қандай шароит ва вазиятда ҳам иштиёқ билан ишлаган, ишлаган, ишлаган.
* * *
Ҳозир Архимед тирилиб келиб: “менга таянч нуқтани беринглар, ер шарини силжитаман” деса мутасаддилар қандай жавоб қайтаришларини тасаввур қиламан.
РЕКТОРАТ. Афсуски, бу масала билан биз шуғулланмаймиз. Ариза ёзиб, юқори ташкилотларга мурожаат қилинг. Аризангизда ана шу ишнинг халқ хўжалиги қанча наф келтиришни кўрсатинг.
ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ. Ҳурматли ўртоқ Архимед! Сизнинг бундан олти ой муқаддам ёзган фалон рақамли хатингиз яқинда бўлиб ўтган кенгашда кўриб чиқилди. Бир неча кекса академикларимиз сўз олиб, нуқтани сизга бериб юборишга қарши чиқдилар.Таянч нуқта ўзимизга керак, дейишди. Шунингдек, кўп олимлар Архимед, деган олимни танимасликларини айтдилар. Шунинг учун бизга ёки бошқа идораларга мурожаат қилганингизда туғилган жойингиздан маълумотнома (миллатингиз кўрсатилган бўлиши керак), ўқув юртини битирганингиз ҳақида ҳужжатнинг асл нусхаси, сўнги иш жойингиз ва доктордан ҳужжат илова қилиш керак.
ВАЗИРЛИК.(Биринчи мактаб) Ер қатламининг силжиши оқибатида вайрон бўлган мактаблар ва илмий-тадқиқот институтлари қурилиши шу йилнинг иккинчи кварталида ўтказиладиган қўшма коллегияда кўриб чиқилади.
(Иккинчи мактуб). Ҳурматли ўртоқ Архимед! Бизга хат ёзишни бас қилинг! Сиздан олдин мактубига Аристотель, Гиппократ, Пифагор деб имзо чекка кишиларни руҳий касалликлар шифохонасига жўнатишга мажбур бўлганмиз!
УНДАН ЮҚОРИ ТАШКИЛОТ.Ерни қимирлатиб нима қиласиз? Экстремистларнинг қимирлатгани етиб ортади ўзи! Биз ташаббусни буғмоқчи эмасмиз, албатта! Майли депутатлар кўришсин.
БИРИНЧИ ДЕПУТАТ.Вақтида газимизни олиб кетишди, олтинимизни олиб кетишди, энди таянч нуқтамизни ҳам олиб кетишмоқчими?
ИККИНЧИ ДЕПУТАТ.Агар валюта билан ҳақ тўласа бериб юбориш керак!
РАИСЛИК ҚИЛУВЧИ.Демак, масала аввал институтда, академияда ва бошқа тегишли ташкилотларда ўрганилиши керак. Ундан кейин муҳокамага қўйилсин, деганлар қўл кўтаришсин. (Ҳамма қўл кўтаради).

* * *
Фараз ва фантазияни хомхаёлдан фарқ қилмоқ керак. Энг улуғ кашфиётлар шулардан бошланган. Фараз-ўлжанинг изига тушган овчини эслатади. Уёғи эса унинг жасурлиги, сабр-тоқатига боғлиқ!
* * *
Ижодкор учун ёш мутлақ нисбий кўрсатгич. Қирқ ёшда қариб қолган ёки худди шу санада иш бошлаб, донг таратган ижодкорларни биламиз.
Сўнгги нафасигача ўзини навқирон ҳисоблаган кишига ҳавас қилса арзийди.
* * *
Ҳар ернинг тулкисини ўша ернинг тозиси билан овлаш керак, дейишади. Мабодо, ўша тозилар ҳам тулкига айланган бўлишса-чи?
* * *
Мухбирлар билан мулоқотда бўлишга ошиқаверма. Улар сен туфайли ўзларини тарғиб қилишга мойил бўлишлари мумкин.
* * *
Оиланг, авлодинг ва миллатингни ўзинг эмас, ўзгалар таърифласин!
* * *
Бир латифанамо ҳангома.
Ҳусан деди: мен Ҳасан акамдан нақ бир соат кичикман. У кишидан катта бўлишим мумкин эди-ю, аммо оламга келишда: аввал сиз чиқинг, деб мулозимат билан ўтказиб юборганман.
* * *
Буниси топишмоқнамо гап.
Қора сигир-оқ сут, қора товуқ-оқ тухум беради. Хўш, ўзи қора бўлмай-қора ишлар қиладиган сут эмизувчини топинг.
* * *
Йиғлама азизим! Кел сенинг кўз ёшларингни артиб қўяй. Нималарга қодир эканлигимни ҳали кўрсатаман у номардларга!
* * *
Ошириб юборма чароғим, ошириб юборма! Ошириб юборилган сифат-хушомадга, танқид-ҳақоратга, дори-заҳарга, меҳр-қаҳрга, ҳазил-зилга айланишига ишончим комил.
* * *
Абдулла Қодирий “Ўтган кунлар” ни шу кеча кндузда ёзса, унинг муҳокамаси тахминан қуйидагича бўларди.
ЁЗУВЧИ. Инимиз Абдулла Қодирий яхши ният билан роман ёзибдилар. Аммо, роман қоралаш учун ниятнинг ўзи кифоя эмас, албатта. Ўзим ҳам роман ёзганча қанча ҳикоя, қиссалар эълон қилганман. Чехов бир умр роман ёзишни орз қилган, лекин ёзолмаган. Ман гапни чўзиб ўтирмайман. Тан оламан: қўлёзмани тўла ўқиб чиққаним йўқ, аммо бодрингнинг тахирлигини билиш учун уни ҳаммасини еб кўриш шарт ҳам эмас. (Залда кулгилар). Аввало, муаллифнинг ўзига Жулқунбой, деб тахаллус танлагани манга ўтиришмай туриди. Жулқунбой (Залда кулгилар). Бизда костюм-шими йиртилиб юрган кишини жулқунбой дейишади. Лекин бу киши... Майли, гап тахаллусда эмас. “Мавзуни мозийдан, яъни ўтган кунлардан, тарихимизнинг энг кир, қора кунлари бўлган кейинги “хон замонлари” дан белгиладим” дейди. Ўртоқлар, ўтмишни шунча йил қоралаб келганимиз етар. Қоралайвериб, шу кунга етиб келдик. Бундан беш-олти йил илгари бўлганда ҳам бу гап долзарб ҳисобланарди. Биз ўтмишни ҳурмат қилмасак... Яна тишга тош бўлиб тегадиган жой-қўлёзманинг иккинчи саҳифасида Отабек кекса Ҳасаналига: “Бизга чой қайнатиб беринг” дейди. Бизнинг ўзбекда кексаларни жуда ҳурмат қилишган, ўртоқлар!
Хуллас, Абдуллажон асари устида жиддий ишлаши керак. У киши Ҳамза мукофотига сазовор бўлган романларимизнинг барини ўқиб чиқмоғи шарт. Майли, мен ҳам бир китобимни тақдим этаман, бундан характер яратишни ўргансин.
ТАНҚИДЧИ. Бу асар онгимиз ва ақлимизга маънавий озуқа бера оладими? Бу саволга “ҳа” деб жавоб қайтариш қийин. Қандай ёзиш керак, деб савол берилса, ҳеч иккиланмай шу қўлёзмани кўрсатиш мумкин бўлур эди. Бу бир сентиментал қисса бўлиб, ёзувчининг “мен”и индивидуаллик касб этмаган ва концепция жиҳатдан оқсоқ. Аср ўртасидан ўтган “қизил ип”нинг гоҳида синтетикага айланиши муаллиф позициясининг беқарорлигини белгилайди. Муаллифўзича феодал давр инқирозларини интригалар билан чизади. Хроникал фактлар, ўзгача қилиб айтсак, рационал мағз реалистик картинага айланмайди. Абдулла Қодирий Орол муаммосини ҳам, миллатлараро муносабатларни ҳам атайлаб четлаб ўтади. Бундай асар китобхон дидини ўтмаслаштириб қўяди.
НАШРИЁТ ХОДИМИ. Автор қўлёзмани бултур олиб келган эди. Спонсор, яъни ҳомий топинг, десак ҳам қолдириб кетди.
Уюшма “Фойда бермайдиган китобни чиқарма, деяпти. Шунинг учун илтимос: расмиятчилик бўлса ҳам қўл кўтариб, қарорни тасдиқлаб берсаларинг. (Ҳамма қўл кўтаради).
* * *
-Ғам ема, азизим, ғам ема!
-Йўқ, ғам мени еяпти.
* * *
Йўқ! Уч тўрт ёки ўн йилда ҳаммаси яхши бўлиб кетмайди. Чунки, ҳар қандай шароитда ҳам бизнинг талаб-эҳтиёжларимиз давр тараққиётидан олдинда туради.
* * *
“Бахтиёр кексалик” эмиш. Мен бунисига ишонмайман!
* * *
Тежамкор билан хасиснинг фарқи бор. Уларнинг бири бойийди, иккинчиси қашшоқлашади.
* * *
Барча кўргиликларга дин сабаб десанг, сени калтабинликда айблардим. Агар хуррам келажакка олиб борадиган йўл-дин десанг ҳам нодонликда айблардим.
* * *
Минбарларга бот-бот кўтарилиб, мажлис аҳлини ўз қарашларига давъат этадиган кишини тез юрадиган соатга ўхшатардим. Одамларга эса тўғри юрадиган соат керак!
* * *
Сен менинг асаримда нималар йўқлигини гапирма. Унда сен айтганлардан ташқари Гиппократ қасамёди, Гагарин парвози каби масалалар ҳам йўқ. Чунки, булар менинг асаримга керак эмас! Сен асарда нималар борлигини гапир!
* * *
Халқ адашмайди, у ҳамиша ҳақ, дема. Ахир халқ ҳам сен билан мендай кишилар гуруҳи – дан иборат бўлса, у кўп адашади, ноҳақликлар қилади.
* * *
Агар суҳбатдошинг далил ва асосларга ҳам кўнмай ўжарлик қилиб тураверса, баҳслашни бас қил!
* * *
Бир замонлар, денгиз сигири, деган жонивор бўлган. Сут эмизувчилар оиласига мансуб бу ҳайвон бироз сигирга, бтроз тьюленга ўхшаган. У сув остидаги кўкатлар билан озиқланган. Ҳозир бу жониворнинг расми сақланиб қолган, холос. Гўшти хушхўр бўлгани учун одамлар қириб юборишган уни.
“Қизил китоб”га ўхшаш “Қора китоб” ҳам ташкил этиб, диназаврлар, мамонтлар, денгиз сигирларини ёзиб қўйиш зарурга ўхшайди.
* * *
Бу одам кўзгуга боққанда, аввало, ундаги доғни кўради.
* * *
Ғалати: Ўрта Осиё халқларининг барида “дўст” ва “душман” сўзи ён ма-ён келади.
* * *
Одамларнинг сен билан ҳисоблашишларини ҳис қилиб туриш –мароқли.
* * *
Йўқ, бу тўплаганлар халқ ғамида эмас. Уларнинг ҳар бири ўзнинг устун томонини намойиш қилиш иштиёқидадир.
* * *
Қарол билан қиролнинг фарқи-битта ҳарф.
* * *
Сени номдор ёзувчи қилган истеъдодинг эмас, балки атрофингдаги кишиларнинг лақмалигидир.
* * *
Шаҳар кўрган эчки.
* * *
Ҳозир нотиқлар ва журналистлар ўтмишини, марҳумларни ва мавҳумликни танқид қилишни авж олдириб юбордилар. Биз токи ўз-ўзини танқид қилишга ўтмас эканмиз, бурилишга эришишимиз қийин бўлади.
* * *
Бозордан айрилманг, бозордан! Пештахтанинг нарёғида турасиз-ми, бериёғидами-барибир, у сизни бурро, тежамкор, хушфеъл қилади.
* * *
Театрга одамлар бормай қўйишди. Эҳтимол тўғри қилишар. Оила даврасида ўтиши керак бўлган шомнинг энг шавқли дақиқаларини ёт муҳитда ўтказиш, эҳтимол, унчалик зарур эмасдир.
* * *
Униг теледастурдан ўзга нарса ўқиганини эслолмайман.
* * *
Қамиш ва қиёқлар айқашиб ётган ёққа қулоқ сол. Инграганга ўхшаган нолалар чалинади қулоғингга. Бу ботқоқликка айланаётган тупроқ фарёдидир.
* * *
Диогеннинг бочка ичида яшаганини пеш қилаверма. Ҳарқалай ўша бочка ичидаги шароит бетон уйдагидан ёмон бўлмаса керак?!
* * *
-Шамол бўзлаяпти.
-Товба!
-Ой теракка илиниб олди.
-Овсар.
-Чўққи новвотга ўхшайди.
-Ғалати-ку...
-Томоғимга тиқилар туйғу!
-Сув ич, гўсала!
-Сен сўқирсан, тўнка замондош!
-Бу бола айниганга ўхшайди!
* * *
Сен бузилдинг! Кечир, биз катталарни, ўсмир!
* * *
Совуқ қабр. Очкўз юҳо! У сен билан мени кутгани кутган!
* * *
Оила учун яшаш худбинлик эмиш! Безуррёдлар, бағритошлар фалсафасига ўхшаб кетади. Шундай эмасми?!
* * *
-Барига минбар сабаб! Ўша бошсиз, ҳиссиз ёғоч лақиллатди бизни! Келинглар, ёқиб ташлаймиз, лаънатини!
-Одамлари иккиюзламачи қилаётган микрофонни ҳам.
* * *
Виждоннинг ўтмаслашиб қолишига тириклик тарзи ва нопок дўстлар сабаб бўлади.
* * *
Улуғ бўлсанг, улуғларни улуғла!
* * *
Икки киши жанжаллашса, айб-ақллисида, икки миллат жанжаллашса айб-зиёлисида!