КАЛВАК МАХСУМ НОМАЛАРИ

УЧИНЧИ ҚИСМ
Учинчи боб


Жамила биқин оғриғидан бот-бот шикоят қилгани боис, уни машинага миндириб, докторга олиб бордим. “Ўтхалта шамоллаганга ўхшайди”, деди хотинимни обдон текшириб кўрган врач. Уч-тўрт кун ётсин, отдай қилиб юборамиз.”
Бу шифохонани “вниик” дейишади. Гап шундаки, шўролар замонида Бутуниттифоқ қоракўлчилик илмий-тадқиқот институти шу тўрт қаватли бинода жойлашганди. ( ВНИИК – Всесоюзный научно-исследовательский институт каракулеводство). Мустақиллик эълон қилингандан кейин олимлар бир муддат маошсиз қолиб, бу ерга келмай қўйдилар ва шаҳардаги эски биноларига қатнайбошладилар. У пайт туманимиз ҳокимаси Раҳима Ҳакимова деган, тутганини қўймайдиган, уддабурро аёл эди. Депутатлик мавқеидан фойдаланиб, Тошкентдаги казо-казолар рухсати билан бинони туман тасарруфига ўтказди ва марказий шифохонага айлантирди.

АРРА

"БУНИ ҲАЁТ ДЕБДИЛАР ЁКИ ЎҒЛИМ УЛУҒБЕКНИНГ КУНДАЛИГИ" ТУРКУМИДАН


Омадсиз кун бўлди. Эрталаб бир дона хуштакча устида Моҳинбону билан уришиб қолдим: ойим башарамга тарсакн тушириб, мени эшикдан ташқари қилди. Чинқириб йиглаётганимда дадам пўписа қилдилар: «Ўчир, овозингнн, хумпар!» Жаҳолатдан қўрқиб, ўзимни йиғидан зўрға тийдим. Куни бўйи қорним очиб юрди. Бунинг устига бувимга суйкалай десам, у кишининг ҳам тоблари йўқроқ.
Аммо кечга бориб, уйимизда чинакамнга байрам бўлиб кетди. Амакижоним армиядан келиб қолдилар! Қоронғида Монуни қучоқлаб, «Вой, Улуғжон, сени соғиндим», деяётганларида югуриб бориб, қучоқлаб олдим. Зум ўтмай одамлар тўпландилар. Аммаларим, қўни-қўшнилардан ташқари Тоҳир амаки, Ортиқ бобо, Полвон бобо ҳам келишди. Зудлик билан қўй сўйишди.

КАЛВАК МАХСУМ НОМАЛАРИ

№ 2

Бугун – 2011 йилнинг 25 сентябри. Якшанба.
Эрталабданоқ Пастдарғомга - Сухайлони кўргани боришга тараддуд кўрабошладик. Унинг пахта теримига кетганига ўн беш кундан ошди. Найимбек машинага бензин тўлдириб келди. Жўнаш олдидан каттароқ қозонда ош дамлаб, лаганга солиб олдик. Бир оз пул ҳам олдим. Чунки, Сухайлони олиб келадиган бўлсак, “пахта пули”ни бериш кераклигини айтишганди.
Коллежни сафарбарликка эълон қилишганда ҳам, атиги 200 доллар билан теримдан қолдириш мумкинлиги аён бўлганди. Гарчанд бунча маблағ уйда бўлмаса ҳамки, топишим қийин кечмасди. Аммо Сухайло, дугоналаридан четда қолмасликни зорланиб сўрагач, ойиси иккаламиз кўниб қўяқолдик. Юкларини машинага ортиб, чиқариб кузатиб ҳам қўйдик ва қизимиз ўша куниёқ, кечки маҳал телефон қилиб, Пастдарғомдаги бир мактабга жойлаштиришганини, кайфияти яхшилигини билдирди. Биз хотиржам бўлдик.
Ундан кейин у деярли ҳар куни телефон қилиб турди. Норма – 70 килограмм эканлигини, аммо у 50 килодан оширолмаётганидан нолиганини ҳисобга олмасак, бошқаси жойида эди.
Бугун у билан боғланиб, кўргани бораётганимизни маълум қилганимизда, кеч соат еттигача далада бўлишларини билдирди ва шу сабаб кўп ҳам барвақт келмаслигимизни тайинлади.
Самарқанддан чиқишимиз билан фақат шаҳар эмас, унинг атрофлари ҳам жуда обод бўлганлигига гувоҳ бўларди киши. Пастдарғомга кета-кетгунча икки томонлама кўча бунёд этишибди, унинг атрофида шундай муҳташам бинолар қад кўтарганки, қойил қолмай иложингиз йўқ.
Бу кўчалардан аваллари ҳам ўтганман. Йўллар уйдим-чуқур, атрофда, аксар ҳолда пахсадан тикланган пастак уйлар бўларди. Эндиликда текис, кенг асфалт кўчада машиналар бир-бири билан пойга ўйнаётгандек, шиддат билан ўтиб кетарди. Уларнинг деярли бари ўз юртимизда ишлаб чиқарилганини туйиш дилингга ғурур ато этарди. Шу пайт рулда гўзал келинчак ўтирган “Спарк” ҳам бизни ортда қолдирди.
- Ўзбечкалардан ҳам шоферлар кўпайиб қолди а,- қўзғаб қўйдим хотиним билан ўғлимни.
- Ҳа, айниқса, сўнгги уч йилда кўпайди, гапимни тасдиқлади Найимбек.
- Лекин ярашади,- дедим.
- Мана шу қурилишлар ҳам кейинги уч йилда қад кўтарди,- давом этди Найимбек. Ҳазил эмас!
Ҳадемай пахтазорлар ҳам бошланди. Ғўзалар пастак бўлса ҳамки, оппоқ бўлиб очилганди. Узоқда ҳашарчи болалар кўзга ташланарди. Жамиланинг баҳри-дили очилиб кетди.
- Вой, бу пахталарни қаранг: оппоқ бўлиб очилибди. Тезроқ териб олиш керак. Ёмғир-помғир ёғмасдан...
- Энди, болаларга тердирмаслик керак-да, - норозилигимни яширмадим. - Ўзлари теришсин, аввалгидай машиналарни ишга солишсин.
- Ҳеч бало урмайди,- фикримга қўшилмади хотиним. - Бу курорт-ку. Мусофирликни кўради, чиниқади...Ўзимизни ҳам икки ойлаб олиб кетишарди. Совуқларда қолиб кетардик. Бир жойимиз кам бўлмади.
- У шўролар замони эди,- мен ҳам уни инкор этдим. Эндиликда болалар ўқиши керак, Мен бундан норозиман, юқорига ёзаман,- дедим, уни тергаб қўйиш илинжида, ҳазил-чин аралаш.
- Фақат шу ишингиз қолувди,- киноя қилди Жамила. Кошки ўзингиз беайб бўлсангиз?! Хатоларингизни топишади-ю, қамаб юборишади.
– Хўш, менинг нима гуноҳим бор, жуда қамаб юборадиган иш қилмагандирман,- чинакамига қизиқиб сўрадим.
- Бор...
- Масалан?
- Масалан, бир йилдан бери светни ўғирлайсиз. Инкубаторга. Бу – бир. Иккинчидан, ота-бола мошин билан кира ишлайсизлар, аммо налог беришдан қочиб юрасизлар.
Бу гапдан кейин Найимбек, негадир қаҳ-қаҳ отиб кулди. Мен андак ҳижолат чекиб, сукут сақладим.
Туман марказидан ўтиб ҳам анча йўл босдик ва ниҳоят чап томонга бурилдик. Шўролар даврида ётқизилган асфалт йўл ўйдим-чуқур бўлиб қолганлиги сабабли ўғлимиз тезликни сусайтириб, уларни эҳтиёткорона четлаб ўтиш пайида бўларди. Кейин илма-тешик асфалт тугаб, тош тўшалган йўл пайдо бўлди. Тағин икки-уч километрдан сўнг у ҳам охирига етиб, тупроқ кўча бошланди. Айрим жойларда тупроқ қалинлиги бир қаричдан паст эмасди. Ҳар қанча суст ҳайдасак ҳам ортимизда қуюқ чанг қолабошлади. Шу пайт қаршимизда трактор пайдо бўлди. Унинг тележкасига пахта ортилганди. Трактор ўтиб кетгач. алламаҳалгача ҳавода муаллақ бўлиб осилиб қолган чангнинг тарқалиб кетишини кутишга тўғри келди.
Ниҳоят манзилга ҳам етиб келдик. Пештоқига қизил ҳарфлар билан “Пахта штаби” деб ёзилган мактабнинг йўлига тош тўшалган, сув сепилган эди. Ёрдамчилар шу мактаб синфларига жойлаштирилган экан. Кейинроқ менга аён бўлишича, бу ерда айни пайтда фақат тўртинчи синфгача бўлган болалар ўқишаркан. Қолганлар теримга сафарбар этилган экан.
Биринчи учрашган кишимиз ошпаз аёл бўлди
- Сизлар биринчи курсдаги Сухайлонинг одамларими,- қувониб сўрашди биз билан. – Қизларингиз жуда одобли, яхши тарбиялагансизлар. Менга ёрдамчи бўл, дедим - кўнмади. Теримга чиқиб кетди.
Опа кечки овқат учун макарон шўрва пишираётган экан. Бизни такаллуф билан столга таклиф этиб, олдимизга чой қўйди. Дилимизда унга нисбатан илиқ меҳр ўйғонди. У киши шўролар даврида ҳам шу даргоҳга ошпаз бўлиб ишлаганини айтди. Бу ерда шогирдлари билан ўқувчиларга овқат тайёрларкан. Шунингдек, директорини сифатлаб қўйишни ҳам унутмади.
- Қизларимизнинг оёғига тикан ҳам кирмасин, дейди. Қўшни коллежларнинг директорлари пахта сотиб олиб, мукофотларга эга бўлишади. Ҳокимиятдан тазйиқ қилишади-да. Бу киши унақамас. Майли, гап эшитсак ҳам, бизга кейинги ўрин бўлаверади, дейди.
- Пахта сотиб олиш ҳали ҳам бор экан-да,- қизиқиб, тергаб қўяман.
- Ҳа, ўғлим институтда ўқийди. Уларда норма саксон кило. Бажармасанг, сотиб ол, дейишаркан. Ҳар ўн кунда юз минг кетаябди. Учинчи курсдан бир студент домласини пичоқлаб ташлабди. Зулм қилган бўлса керак.
Соат еттидан ошиб, қоронғу тушди, аммо болалардан ҳамон дарак йўқ эди.
- Бугун узоққа олиб кетишган,- деди опа. - Йўлда бир соат вақтлари кетади. Аввал солдатлар келади, кейин улар. Шўрлик аскарларга қийин – нормалари юз кило. Уддаламаганини золим командирлар ҳар балога гирифтор қилишади.
Аён бўлишича, қўшни далада аскарлар ҳам пахта теришаётган экан.
Ҳадемай, қоронғуликдан қадам товушлари эшитилди ва чанг, тупроқ орасидан елкаларига фартук тақиб олган, ҳорғин аскарлар сафи кўринди. Улар ёруғликка, тош тўшалган йўлга чиққач, сергак тортиб, биргаликда қўшиқ бошлашди.
“ Олға бос, олға бос, эй ўртоқ, Биз учун муқаддас бу тупроқ...”
Аскарлар ўтиб кетгач, чанг орасидан қизлар сафи кўринди. Уларнинг олдида аскар либосидаги сарбон ҳам бор эди. Куни билан пахта териб, шунча йўлдан пиёда келаётган ёшгина-ёшгина қизларга дафъатан ачиниб кетдим, беихтиёр қаҳрим келди. Бир тарихий фильм кўрган эдим: олдинда ва орқада милтиқ кўтарган соқчилар назоратида саф тортган маҳбусалар маҳзунгина қадам босишарди. Уларнинг орасида ёш қизлар ҳам бор эди ва тақдирга тан бериб, тиззагача лой кечган ҳолда орқага қолмасликка ҳаракат қилишарди. Шуни эслаб, муштимни туйган маҳалим, хотиним авзойимдаги ўзгаришни сезди.
– Тағин сариқлигингиз тутаябди-а? Ҳеч бало урмайди, қайтамга чиниқади. Кўпга келган тўй...
Аён бўлишича, булар - иккинчи курс қизлари экан. Улар ўтиб кетгач, ёдимга ургутлик бир таниш шоирнинг шеъри тушди.
Ўзбекистон!
Асра болаларингни.
Улар улғайишар
Ва даволашар
Сенинг кўп йиллик
Яраларингни!
Ўзбекистон!
Дардингни олай!
Асрагин,
Асрагин,
Болаларингни...
Сухайлони кўриб, нохуш хаёлларим ўз-ўзидан тарқалиб кетди. У “Дадажон” деб бағримга отилди. Қизимиз қуёшда андак қорайган, кайфияти яхши эди. Ётоқларини кўрдик. Эшик, деразалар ичкаридан илгаклади. Озода...
- Кечки овқатга бориб юрма,- деди ойиси, ош дамлаб келганмиз. Дугоналарингни ҳам чақир.
Ҳадемай радиокарнай хириллади ва гапга кирди. “Муҳтарам ўқувчилар! Мустақиллигимизнинг йигирма йиллигига йигирма тонна пахта териш мажбуриятини олган иккинчи “Б” бугун маррага етиб келди. Уларни муборакбод этамиз! Бу азаматлар ватан хирмонига йигирма тонна “оқ олтин” бўшатдилар. Ана шу ватанпарвар қизлар мавсум охиригача тағин йигирма тонна пахта теришга сўз бердилар. Иккинчи “Б”дан ибрат олинглар!. Шунингдек...”
Сухайлонинг дугоналари билан бирга ўтириб, ош едик. Уларнинг аксари шаҳарлик ўзбек, тожик қизлар эди. Қизларнинг ўзини тутиши, одоби дилимизга ўтиришди ва бу ҳолдан ҳам таскин топдик..
- Биз сени олиб кетмоқчимиз,- дедим, қизимизга, дастурхонни йиғиштиргач.
- Мен бормайман,- деди Сухайло, андак сукунатдан кейин, аллақандай хавотирлик билан – Охиригача тераман!
- Нега?
- Кетсам, дугоналаримга қийин бўлади,- деди ва негадир кўзида ёш айланди. - Терганимиз ҳали ўн беш тоннага ҳам етгани йўқ.
Биз уни ортиқча қистовга олмадик.
Пахтазордан кеч қайтдик.

МАҲАЛЛА

БУНИ ҲАЁТ ДЕБДИЛАР ЁКИ ЎҒЛИМ УЛУҒБЕКНИНГ КУНДАЛИГИ ТУРКУМИДАН


Энди кўчамиз, боғимиз, қишлоғимизнинг паст-баландликларини ҳам биламан. Дарвоқе, қишлоғимиз ҳақида ҳам андак сўз юритиш пайти келганга ўхшайди. Уни Кўтарма дейишади. Бир вақтлар бу ер пастқам жой бўлган дейишади. Тупроқ ташлаб, сатҳини кўтаришган экан. Бу ерни унчалик обод деб бўлмайди. Дўкон, сартарошхона, новвойхона, темирчилик устахонаси, чойхонадан бўлак ҳеч вақо йўқ. Қишлоғимиз икки колхоз («Ленин байроғи» ҳамда Максим Горький номидаги) оралиғида ва бунинг устига шаҳар билан қишлоқ ўрталиғида бўлгани сабаб анча аросатда қолган. Ободончилик хусусида гап кетганда, раислар сансалорликдан нари ўтмагани устига юқори ташкилотларнинг мутасаддилари ҳам бу ерлар шаҳарга ўтиб кетиши эҳтимоли борлигини важ қилишаркан. Одамлар эса раҳбарларни болохонадор қилиб сўкишдан нарига ўтишмайди.
Ҳа, майли, булар катталарнинг ташвиши. Мен ҳам бошқа болалардек темирчилик устахонасини хуш кўраман. Галалашиб унинг олдидаги курсида тизилишиб ўтирамиз. Уста бобо бизларни уришмайдилар – у киши вазмин, хушфеъл. Ўртада гуриллаб олов ёнади. Уста бобо унга темирни тутиб, чўғдай қиздирадилар. Кейин ҳалигини сангдон устига қўйиб бирин-кетин савалашади. Темир парчаси кўз ўнгимизда кетмон, теша, ўроққа айланади. Сувга солинган темирнинг вижиллаши, чарх устидан учган учқунларнинг сочилишини кузатиш мароқли.
Чойхонадаги карт устига Тоҳир амаки деган бақалоқ киши, Ортиқ бобо, Полвон бобо деган отахонлар ўтиришади. Ортиқ бобонинг қаршисидаги кирланиб кетган халтада кунгабоқар пистаси бўлади. Саша деган шатрама бола у киши намоз ўқийдиган пайтни пойлаб, писта ўғирлайди. Отахон ўша топда намозни тарк этолмайдилар.
Полвон бобонинг асл отлари бошқача дейишади. Катта Фарғона канали қурилишида Охунбобоев деган отахон:
«Сиз ҳақиқий полвон экансиз» деганларидан кейин шунақа бўлиб қолганлар.
Тоҳир амаки билан Ортиқ бобо кўп гапиришади-ю, Полвон бобонинг овозларини эшитиш амримаҳол. Мен бир мартагина эшитганман. Қаттиқ шамол туриб, электр симларини узиб кетган кунлар эди. Монтер фақатгина пул чўзган кишиларнинг ҳожатини чиқара бошлади.
– Мантўр ука, – дедилар Полвон бобо, – бизди симни ҳам улаб беринг, ишингиз тушса...
– Ота, ўзлари нима иш қиладилар, – таъма билан сўради у.
– Гўрковман.
Ҳа, Полвон бобо гўрков. Одамлар у кишини ҳурмат қилади.
Сартарошхонада эса юзлари чуваккина, ўзи ҳам мўмин-қобил Мордухай амаки (Тоҳир амаки у кишини Мардивой дейдилар) шаҳардан қатнаб ишлайди. У одам бағоят сертакаллуф. Яқинда дадам билан кирганимизда бунга яна бир бор ишонч ҳосил килдим.
Мордухай амаки ишдан тин олиб, дадам иккаламиз билан қуюқ кўришди.
– Қани, Мулложон, марҳамат, – деди курси қўйиб. Сўнг таъзим ила чой узатди. Мен қизиқиш билан унинг ишини кузата бошладим. Уста курсидаги кишининг сочини ўткир устара билан тарашлаб олар, орада бот-бот дадамдан аҳвол сўрашни канда қилмасди. Охирида ҳалиги кишининг бошига фишиллатиб атир сепди, бошини икки қўли орасига олиб қисди. Ҳалиги амаки ўрнидан туриб, тағин бир бор кўзгуга қараб олди-ю, пул узатди. Мордухай амаки кўзини сузиб: «Раҳмат, ака!» деди.
– Қани, қани Мулложон, марҳамат.–дадамга ўгирилди у.
– Йўқ, мана бунинг сочини оламиз,–дедилар папаша камина томон имлаб.
– Ие, шундайми? Улуғбекнинг сочлари ўсибдиларми? Ҳе, балли, балли.
Сартарош шу куйи жавраганича креслонинг устига тахтача куйди, сўнг мени даст кўтариб, унинг устига ўтқазди. Кейин баббаравар ҳам ишга, ҳам гапга киришиб кетди. Идораси планни кўпайтирганидан ҳийла шикоят қилгач, овозини ҳавотирона пасайтириб, давом этди.
– Шу, Мулложон, анча вақтдан бери сизни би-ир кўраман, деб юргандим: нозиккина илтимос бор эди. Сиз ўзимизнинг одамсиз, мулложон.
– Эшитайлик, қўлдан келса...
– Келади, келади, сизнинг қўлингиздан келмайдиган иш бор эканми, – дадамнинг гапларини бўлиб, у кишига ҳамду сано ўқиди уста.
Сўнг нари берига аланглаб олгач, давом этди:–Жиянимиз ёмон иш қилиб қўйди, мулложон. Нодонлик қилди, бадбахт.
– Нима қилди, – хулосани эшитишга шошилдилар дадам.
– Шу десангиз, бир ҳамгузаримиз Исроилга кетган экан. «Борган заҳоти суратимни юбораман, деган экан у, тикка турган бўлсам, билки жаннат экан, ўтириб тушган бўлсам, балки адашибман». Кўп ўтмай ҳалиги сурат келибди. Жиян қараса, жўраси узала тушиб ётган эмиш. Иби, иби дебди жиянимиз, бу ер ётиб: нон ейдиган жой экан-ку! Аслида ундай эмас эканда.
– Жиян кетдими?
– Кетди-да.
– Энди қайтариш керакми?
– Ё уни қайтариш керак, ё мани ҳам унинг ёнига жўнатиш керак. Бўлмаса хор бўлиб бўлади, мулложон.
Сартарошнинг асл мақсадини тушунган дадам дудуқланиб, аллақандай идораларга мурожаат қилишни маслаҳат бердилар.