ЖАДИД Биринчи боб

МАҲВ  БЎЛГАН  ШАҲАР

Душман маҳв этган шаҳар ор-номуси топталган қизга ўхшайди.

                                                 Лев Толстой

Урушни ҳамиша ёмон одамлар бошлашади, аммо унда асл инсонлар нобуд бўлади.

                                                               Эрнест Хемингуэй

1868 йилнинг айни тут пишиғи маҳали, нақ саҳар чоғи кекса Самарқанд қаттол душман кўланкасидан сесканиб тушди; аниқроғи, титраб кетди. Манфур ёғий  ҳарбийларининг бир қисми аллақачон Зарафшон дарёсидан ўтган, Чўпонота ёнбағирларида чодир тиккан эди. Ўзгалар  қатори сокингина рўзгурзонлик қилиб келаётган аҳли Самарқанд дилига ғулғула-ю ваҳима солган ҳолда, ғайридинлар гармон чалишар, қийқириб рақсга тушишарди.

  Илло, кўнгилхушлик ҳамда қон тўкиш истаги бир-бирига батамом зид, ғайри-ғайри тушунча бўлса ҳамки, бундай нохуш  арафа, таассуфлар бўлғайким,  рўй бериб бўлган эди.

Қочган ҳам худо дейди, қувган ҳам. Ўрислар гоҳ-гоҳида чўқиниб, Исо Масиҳ алайҳиссаломдан, Яратганнинг ўзидан ҳидоят, мадад сўрашар; минглаб чақирим ўрмонлар, саҳроларни не-не умидлар билан босиб келган, ўз иборалари билан айтганда: содиқ православларни бенасиб қолдирмаслигини илтижо қилиб сўрашар, бу серҳосил замин, илиқ дарёлар, шовуллаган боғлар ўзлариники бўлишини исташар; император ва қўмондонлари, ўт очар замбараклари, чапдаст қиличвоз казаклари билан зоҳиран фахрланишарди, албатта. Шу билан бирга ҳар бир жангчига талош қилишга рухсат бериладими, йўқми, барибир, уйга қуруқ қўл билан қайтмаслик, бирор нимарсалик бўлиб боришдек ботиний истак ҳам йўқ эмасди. Сартлар олтин тақинчоқларга, қимматбаҳо буюмларга ўч бўлишини кўпроқ тилга олишиб, шу мавзуда эзмалик билан ҳазиллашишлари, латифа тўқишларининг боиси ҳам ана шу очкўз ҳирснинг намоён бўлишидан ўзга нарса эмас эди.

Рус зиёлиларининг катта бир қисми эса, инчунин, бу ердаги командирлар мазкур урушни тарихий зарурат деб билишар, бунга ўзгаларни ҳам ишонтирмоқчи бўлишарди. Боиси: мусулмонлар қолоқ, оми одамлар – уларга кимдир тамаддун эшигини очиши керак; бу миссияни худо биз – русларга раво кўрган, деган тушунчада эдилар. Шу билан бирга уларнинг айрим нописандларида: сартлар ҳозиргидай илмсиз, маърифатсиз бўлиб қолгани  маъқул, деган мужмал менсимаслик ҳам йўқ эмасди. Самарқанд – денгизга чиқишимиздаги бир бекат бўлиб қолади, деб ўйлашарди бундай тоифадагилар.

Хуллас, сабаб, моҳиятини ўша замон одами  ҳам, ҳозиргилар ҳам тушунавериши қийин бўлган; мазмунан  инсоннинг бир томчи қонига арзимайдиган, локинда минглаб бегуноҳларнинг хуни дарё бўлиб оқишига олиб келадиган мешчан фалсафалар, чучмал фикрлар, муносабатлар,  мақсадлар,  режалар...

Йўқ, фотиҳларнинг шаҳар остонасига келиб қолиши дафъатан рўй берган ёҳуд кутилмаган тасодиф эмасди: Самарқанд бозорларида олтин буюмлар, қурол-аслаҳа, от-арава қимматлашиб, ҳовли-жой, рўзғор ашёлари, кийим-кечак арзонлашганига бир неча ойлар чамаси бўлганди. Буларнинг бари эл-улуснинг анчайин нотинчлигидан далолат берарди.

Руслар йўл-йўлакай шаҳар-қишлоқларни хароб этиб келишаётганлиги, оламни даҳшатга соладиган замбараклари билан қалъалар, қадимий обидаларни ҳоки-туроб қилиб, қаршиларидан чиққан кишини – у болами, аёлми, чолми –аёвсиз қириб, олға силжишаётганидан шаҳар аҳли бохабар эди, албатта. Чунки бу халқ турфа ижтимоий−иқтисодий  зилзилалардан, айниқса, низо-ю урушлардан,  жуда-жуда зада бўлиб кетган эди.

Густоҳ ёғий бостириб келаётган шаҳарнинг руҳиятини тасаввур қилиш қийин эмас. Ноҳақликдан ўпкаси тўлиб турган қиз болага ўхшайди у. Бундай маҳзун дамларда киндик қонинг томган тупроқ, ватан тушунчаси теранлашади; ёвга, энг аввало, унинг подшоси, қўмондонига ўлим тилашади; ор-номуси бўлган эркак қўлига қурол олади; шу билан бирга хотин-халаж, бола-чақа тақдирини хавотирона ўйлашади, уларни қутқариш ташвишида бўлишади.

Ёмини маҳалласи масжиди  имом-хатиби Беҳбудхўжа чандон хавотир тортди: душман Панжакент йўлини тўсиб қўйса, хотин-халажни Бахшитепага – қайнонасиникига қочириш нияти рўёбга чиқмай қоларди. Бунинг эса оқибати жуда нохуш, рутубатли бўлиб туюларди унинг назарида.

Анчайин таҳликали пешин намозидан кейин у амри маъруф қилмади, ўрнига Парвардигорга илтижо этди: “Ё Халлоқи Карим! Раҳм-шафқатингни дариғ тутма! Афу эт, биз, инсонларни, ҳидоят эт. Золимларни қаҳр эт, маҳв бўлсин зулм! Кофирлар дин-у диёнатимизни, азизу авлиёларимизни оёқ ости қилмоқчи. Ишончимизни комил эт, токи кофирларни тупроғимизга оёқ бостирмайлик! Душман оёғимиз остига йиқилсин! Омин!”

Ногаҳонда Беҳбудхўжа намозхонлар ва мулловаччалар нигоҳидаги мўминлик зоҳирий интиқом руҳи билан алмашганини ҳис этди, бир неча дақиқалик каловланишдан кейин уларни беихтиёр Чўпонотага даъват этди. Одамлар йўл-йўлакай ўроқ, болта, пичоқ хуллас, қўлга илинганини олдилар.

Самарқанднинг тошфарч кўчалари ҳам, тупроқ йўллари ҳам биз ҳозир “қочоқлар” деб атайдиган муслим-у муслималарга тўлиб кетган эди. Қўқон араваларнинг тақир-туқури, отларнинг безовта кишнаши, муйсафидларнинг нигоҳларидаги серғусса саросималик,  аёлларнинг мунгли йиғлашлари, улар кўтариб олган болакайларнинг кўзларида  ғўлтиллаб турган ёш жуда-жуда нохуш фалокат содир бўлаётганидан далолат берарди.

Булар, беихтиёр тинчлик деб аталадиган маънавий неъмат ҳувайдо бўлган жойларни: кимдир Боғдод ёки Балхни; тағин кимдир Шаҳрисабз ёҳуд Термиздаги қариндошларни ёки шунчаки, инсон-инсонга тиғ кўтармайдиган тоғу тошлар қўйнини мўлжаллаб, йўлга отлангандилар.

Чумолининг инини сув босса, энг аввало, болаларини тишида кўтариб қочганидек, булар ҳам зурриётни сақлаб қолиш инстинкти билан йўл босардилар.

“Сен она эмассан – жаллодсан, ҳаёт!”  деб ҳайқиргиси келади кишининг бундай ҳолатда.

Хайр, алвидо, Ватан!

Сени қайтиб кўроламизми йўқми − Худо билади.

Аммо шу билан бирга бир тоифа одамлар, гўёки шарққа отланганларга қасдма-қасд ўлароқ, тескари томон шошилардилар. Булар, асосан, йигит ёшидаги эркаклар, суворийлар, мулловаччалар ... Муштини тугиб олган бу одамларнинг нигоҳларида қасос, интиқом ўти ёнарди. Аслида булар ҳам тинчлик учун қўлга қурол олишганди. Юрт осойишта бўлиши, аёллар, болалар мусофирликдан қайтиб келиши учун душманни йўқ қилиш талаб этиларди.

Чўпонотадаги қирларнинг ёнбағирлари одамга тўлиб кетган эди. Фақат сарбозлар эмас, турли тоифа ва ёшдаги кишилар, ҳатто аёллар ҳам бор эди бу ерда. Айримларда  пилта милтиқ, қилич, найза ҳам кўринарди.

Олдинги қаторда Амир Музаффарнинг қуролланган сарбозлари жангга шай эдилар. Тағин нарироқда эса шаҳар ҳокими ва қозикалонига қарашли жангчилар тизилишганди. Бу азаматларни кўриб, оломоннинг дили жилла таскин топарди.

Беҳбудхўжа бир амаллаб тепаликка чиқди-ю, кўзи қамашиб кетди: дарёнинг икки соҳилидаги душман сон-саноқсиз эди. Суворийлар, тўп ортилган аравалар, ёппасига бир хил оқ либос  кийиб, саф тортган отрядлар тартиб билан турар; фармон кутишарди.

- Даюслар! – дилидагиси тилига чиқди унинг.

- Эй, Оллоҳи азим, - илтижо қиларди бир муйсафид, -  муте бандаларингдан лутфу-карамингни аяма! Тараҳҳум айла! Эй, нажоткори олам, эй таборак ва таоло! Бизга музаффарият ато эт! Эй, азизу-авлиёлар, ўзингиз қўлланг!

- Шумо дар кужо,- зорланарди бир аёл, − эй соҳибқирони олам?! ... ( Сиз қайдасиз, олам соҳибқирони?!)

Ҳа, бундан таҳликали лаҳзаларда Амир Темурнинг ҳам  ёдга олиниши бежиз эмасди, ахир. Жаҳонгир севган шаҳарга, унинг пойтахтига ҳужум қилиш шаккоклик эмасми?! Амир Темур тириклигида шундай бўлармиди?! Ҳеч ҳам!

Ўз раиятининг осойишталигини сақлаган, уларга тинчлик ато этган юрт эгаларига Худодан раҳматлар ёғилсин!

   Дурбин билан бу ҳолатни синчков кузатаётган генерал фон Кауфман зоҳирий хавотир аралаш мамнунлигини яширмай,  адъютанти – офицер казакка юзланди.

-         Фома, қара, сартлар кўпайишаяпти, -  деди соф рус

тилида.

- Кузатаяпман, Константин Петрович; уюшмаган тарқоқдек, - деди у казак лаҳжасида ва қўшиб қўйди: - замбараклари ҳам кўринмайди.

Гарчанд озроқ ва эскироқ бўлса-да, тўплар бор эди. Адъютант бу гапни душманнинг анчайин ожизлигидан мамнунлигини изҳор этиш учун айтганди. Зеро, хўжасига қанақа гаплар ёқишини биларди у.

Генерал Фон Кауфман бунгача Туркистон генерал губернатори эди ва расмий жиҳатдан Бухоро амирлигига тобе бўлган бу  шаҳарни буйсундиришдан олдин талайгина маълумот тўплаганди. Жумладан, шаҳар ҳокими Шерали Иноқ амирга бўйсунмай қўйганлиги, ораларида ихтилоф борлиги, қозикалон ҳам шу кайфиятда эканлигини биларди. У шаҳарга атайин мусулмон айғоқчиларни йўллаб, рақибнинг ҳарбий салоҳияти ҳақида маълумот тўплаганди ва уларнинг ҳисоботини тинглагач, беихтиёр: “ Ҳар ернинг тулкисини ўша  жойнинг тозиси билан овлаш керак. Магарам, ўша тозилар ҳам тулкига айланиб улгурмаган бўлса...” деганди. Зеро, душман ҳамиша қалъанинг омонат жойларини излаган.

- Аъло ҳазратлари, командирлар дилтанг бўлишяпти, эҳтимол команда берилар,-  сўради адъютантлардан бири.

   Генерал жавоб бермади. Унинг назарида, рақиб томондан оқ байроқ кўтариб, элчи келадигандай, шаҳарни жангсиз топширишга рози бўлишадигандай эди. Бундай тахмин асоссиз эмасди: унинг тасаввурича, рус империясига қарши турадиган куч йўқлигини ҳамда тузукроқ қурол-аслаҳага эга бўлмаган армия, ёхуд чўмич, ўроқ кўтариб чиққан оломон тўпга ем бўлишдан ўзгасига ярамаслигини, мантиқни мададга чақириб,  бу дунёда ким зўр бўлса, ўша ҳақ бўлиб чиқишини юрт эгалари идрок этишлари зарур, деб биларди!

Шу билан бирга, генерал ўзини яхши тарбия кўрган киши, деб ҳисобларди ва магарам, шаҳар қаршиликсиз таслим бўлса, камроқ қон тўкиларди, деган мужмал ниятда эди. Тағин: Инжилда ёзилган – “Сенга нафрат билан қарайдиганни, ҳатто душманингни ҳам сев”, деган фатводан хабардор эди; бу ҳалқнинг ҳам урф-одатлари, диний эътиқодлари, асрий обидаларини эътирофу эҳтиром қилишимиз зарур, деган унчалик қатъий бўлмаган зоҳирий фикрдан узоқ эмасди.

- Аъло ҳазратлари, талошга рухсат берилар,- сўраб қолди кимдир,-  жангчилар анча йўлни босиб келишди ...

- Йўқ, - кескин жавоб берди Кауфман,- буюк рус шаънига доғ туширманглар! Қадларингни ғани тутинглар!

Эртаси ҳам оқ байроқ кўтарган элчидан дарак бўлмади, жангчилар ва оломоннинг сони ҳамда ғазаби ошиб борарди.

“Майли, ўзларидан кўришсин; модомики, сулҳга унашмас экан, рус замбаракларининг қудратини кўриб қўйишсин!”, надомат ила кўнглидан ўтказди у. Надомат чекканининг боиси шундаки, унинг ботиний тактикасига кўра, бу шаҳар таслим бўлса, навбатда турган Қўқон хонлиги, Хоразм давлатидагилар ҳам ўйлаб кўришарди – самарқандликлардан ибрат олишарди.

Ҳадемай, бир неча чақиримга чўзилган тўплар олдида ҳаракатлар тезлашди; кўп ўтмай сарҳадлар оша команда янгради:

- Огонь! Огонь! Огонь!

Замбараклар нилидан бирин-кетин, аввал оппоқ тутун чиқар, сўнг қарсиллаган овоз қулоқни қоматга келтирарди; ловуллаб ёнаётган ўқлар дуч келган жойни хоку туробга айлантирарди.

Жавобан, аввал амир жангчилари тўп, милтиқларини ишга солдилар, сўнг шаҳар ҳокимига қарашли кучлар душманни мўлжалга ола бошладилар.

Уруш бошланди!

Уруш! Инсоният бунёд бўлибдики, уни қоралайди. Лекин барибир, одамлар бир-бирларининг қонларини тўкаверадилар. Руслар, ўз иборалари билан айтганда: сартлар ёки мусулмонларни ўлдириш учун бир неча минг чақирим масофани отда ёки пиёда босиб келганликлари боисини тушуниш, изоҳлаш мушкул.

Уруш! Нима у? Очкўзликми, табиий эҳтиёжми, тарихий заруратми? Эҳтимол, моҳиятан, биз баримиз тарих қўлидаги қуролдирмиз ва унинг йўриғидан чиқолмаганимиз учун жанг қилармиз?!

Эгилган бошни қилич кесмайди, дейишади. Уруш шу даражада шафқатсиз ва адолатсизки, эгилган бошни ҳам танасидан жудо қилаверади.

Йўқ, йўқ, менимча, уруш энг аввало, маърифат ва жаҳолатнинг тўқнашуви, аниқроғи, чап елкадаги юк (жаҳолат) вазнининг нисбатан ошиб кетиши оқибатидир.

Жами динлар одам ўлдиришни қоралашади, аммо черковда чўқиниб олган насроний ҳам, мачитда саждага бош қўйган мусулмон ҳам қон тўкишдан ўзини тиёлмайди. Адолатсизлик устига – адолатсизлик: арзимас жиноятга қўл урган киши қамоққа тушади, аммо урушни бошлаб, минглаб кишиларнинг ўлимига, ногирон, ватангадо бўлишига сабаб бўладиган жиноятчининг номи, кўпинча тарихда қолади.

Ҳа, майли ... Нима бўлса ҳамки, урушни ҳеч қачон яхши одамлар бошлашмаган!

Зум ўтмай қиличларини ўйнатиб, казаклар ҳам етиб келишди. Фронт чизиғидан (таъбир жоиз бўлса) ўтган рус жангчиларининг бир қисми ўнг қанотдаги сарбозлар билан қиличбозликни бошлаб юборди, оломон устига от солганлари эса ночор одамларнинг бошлари, қўлларини худди полиздаги карамни чопиб олаётгандай кесиб ташлай бошлашди. Атрофни отларнинг безовта кишнаши, ўқ ва шамшир овозлари, ярадорларнинг фарёди қоплади; чанг ва тўзон аралашмаси нафасларни бўға бошлади. Оломон нима қилишини, қаёққа қочишини ҳам билмай қолди.

Беҳбудхўжа беихтиёр орқага чекина туриб, узала тушиб ётган отни кўрди. Унинг ичак-човоғи чиқиб ётар, илтижоли инграрди. Ахир, Беҳбудхўжа энг аввало, мударрис яъни муаллим эди: у фақат болаларнигина эмас, жониворларни ҳам яхши кўрарди. Урушнинг бу илк қурбони русларга тегишли эканлигини унинг ғайриоддий эгаридан билди. Шу қисматни деб минг чақирим масофа босиб келганлигидан надомат чекди.

Буниси ҳолва экан: сал нарироқда ҳарбийча сипо кийинган рус  жангчиси чалқанча  ётар, унда жон асорати кўринмасди. Бир мусулмон эса уни ҳимоя қилаётгандай устида кўндаланг ҳолда йиқилганди, бечора беҳол инграрди. Шу иккаласининг ҳам ота-онаси бордир, Яратганга илтижо қилиб, уларнинг соғ-саломат қайтиб келишини сўрашаётгандир, ўйлади  Беҳбудхон.

 Бир маҳал у нарироқда беҳуш ётган кишини таниб қолди: у ўз ҳамкасби − қўшни мачитда ишлайдиган мударрис бўлиб, бағоят мўмин, ҳалол одам эди. Замбарак ўқими, ногаҳоний қиличми бир оёғини тиззасидан батамом узиб ташлаганди. Узилган оёқ нарироқда ётар, ҳамон қон сизарди. Беҳбудхўжа ёрдам бериш илинжида ўша томонга интилган эди, аммо қўй подасига ўхшаб, бу даҳшатдан қочаётган оломон уни анча нарига суриб кетди. Бояги чанг, тўзон, тутун ҳидига қон ҳиди  ҳам қўшилиб, нафаси қисилди ва ўзини бир чеккага оламан, деб инсон хуни қалқиб турган бир чуқурликда мурдалар айқашиб ётганини кўрди.

Кўп ўтмай бу мудҳишликларнинг бари уни карахт бир ҳолатга туширди: Беҳбудхўжа атрофдаги воқеаларни кўрар, эшитар аммо нима бўлаётганини обдон идрок этолмай қолганди. Зеро қон кечган кишининг девонавор ҳолатини тасаввур қилиб кўриш унча жўн иш эмас. Назарида Азроилнинг нохуш нигоҳи унга бот-бот қадалаётгандай ва бу табиийдай, аҳамиятсиздай эди. Негадир чекингиси ҳам келмас, ҳаётнинг мазмуни пучга айлангандай эди. Кимдир “Тақсир, қочинг!” – деди (талабалардан бирортаси бўлса керак). Ҳалиги овоз унинг ёдига ўзи  билан келган талаба намозхонларни солди: нима бўлди экан шўрликларга?

Беҳбудхўжа боши оққан томонга кетавериб, Чўпонотага туташ бўлган Работиғозиён қишлоғига келиб қолди. Бу ерда кўпгина уйлар ёнар, аммо ҳеч ким ўчирай демасди. Одамлар қочардилар – уй-жойдан, мол-мулкдан ҳам азизроқ бўлган тинчлик томонга  шошардилар.

Уруш тақдири кечгача ҳал бўлди. Амир Музаффарнинг ишонган лашкарбошиси  чекиниш ҳақида буйруқ беришга мажбур эди. Улар Бухоро йўлини олдилар. Лашкарбоши бир томондан қўлдан кетган Самарқанд учун изтироб чекар, Бухорои шарифда хушхабар кутиб ўтирган амир бу ҳолдан қаҳрга минишини билар ва шу билан бирга ўзини овутарди: “Самарқандликлар яхшиликларимизни билишмади – энди жазоларини тортишсин! Биз она шаҳримиз – Бухорони ҳимоя қиламиз – душманни Зирабулоқдан нарига ўтказмаймиз!”

Казакларнинг собиқ атамани Кауфман кутган ташриф эртаси амалга ошди: шаҳар ҳокими ва қозикалонидан элчи келди. Номада қон тўкишнинг ҳожати йўқлиги баён этилиб, анча нисбий шартлар ҳам қўйилганди. Жумладан, Самарқандда азиз-авлиёлар кўплиги, шунинг учун шаҳарга киришда отдан тушиб, пиёда юриш кераклиги; шундай қилинганда, бу юрт аҳли руснинг буюк подшоси Александр ҳазрат олийларига ҳамда уларнинг ботир саркардаси Константин Петрович Кауфман жанобларига садоқатли бўлиб қолиши узундан-узун, анчайин ғалча забонда,  ғализ, кўтара носамимий тарзда ёзилганди.

Генерал мийиғида киборона кулди. Таржимонга истеҳзо билан буюрди.

- Элчига тушунтир ва ёзиб бер – биз сулҳга розимиз! Аммо бизнинг ҳам шартларимиз бор: ҳоким билан қозикалон бизни рус таомилига кўра нон, туз билан пешвоз олиши керак. Чунки бу юртга яхши ният билан келганмиз. Подшоҳ ҳазратлари сартларга маърифат ва тинчлик ато этишга бел боғлаганлар. Мактаблар, касалхоналар очамиз, бу тупроққа бирорта душманни йўлатмаймиз ва ҳакозо.

Шундан кейин ҳам сиёсатнинг ғирром ўйинлигига ишонмасангиз, ихтиёр ўзингизда. Маърифат ва тинчлик каби буюк маънавий неъматлар номидан жиноят қилиш мунофиқлик, жаҳолатдан ўзга нарса эмас! Зеро бу неъматлар замбаракларга ортиб келинмайди!

Хўжаи Хизир масжиди олдида душман нон ва туз билан пешвоз олинганига Беҳбудхўжанинг ўзи гувоҳ бўлди.

- Мусулмонлар, қаранглар, - мурожаат этди қозикалон аввал туркий сўнг форсийда, - Кауфмон (у шундай талаффуз қилди) ҳазратларининг бир елкаларида Хўжаи Хизир, иккинчи елкаларида Қусам ибн Аббос руҳи; бу – Худонинг хоҳиши!

Биз сиёсатни ғирромлик деймиз. Агар дин ҳам сиёсатлашса, алдам-қалдамга айланиб қолади. Шунинг учун кўпгина мамлакатларнинг конституцияларидан дин сиёсатдан айри эканлиги алоҳида таъкидланади. Инсоният: сиёсатлашган дин анархияга олиб келганига бот-бот гувоҳ бўлган.

Аммо Беҳбудхўжа батамом ўзига келолмагани учун бу гапларнинг моҳиятига унча эътибор беролмади, мушоҳада қилолмади. Фақат русларнинг байроғидаги икки бошли бургут ва уларнинг халақиб чиққан беўхшов тилларни кўрди. Тилини ўйнаётган икки бошли илонга ўхшаб кетди улар назарида. Унинг бир боши Хўжаи Хизир, иккинчси эса Қусам ибн Аббос ётган Шоҳизиндага қараб тургандай эди.

Кўп ўтмай, Темурбек қурдирган ҳашаматли арк дарвозасига ҳам байроқ ўрнатилди. Бургутнинг бир боши хақиқатан ҳам Бўстонсаройга, иккинчиси Кўксаройга қараб турарди.

Байроқ дегани шунчаки ёғочга илинтирилган латта эмас, у зафар ва тобелик; ғурур ва ўксиклик ва яна алланималардан дарак берадиган рамз ҳам.

 Генерал Кауфман  Бухоро амирини ҳам бўйсиндириш учун армияни Зирабулоқ томонга йўллаганда,  Самарқандда қўзғолон бўлганлиги ва рус жаллодлари  қайтиб келиб, ҳатто қишлоқлардаги бегуноҳ мусулмонларни ҳам қиличдан ўтказганлиги − хунхўрликнинг  мислсиз кўриниши  эди.

Эй, таҳқирланган ватан!

Эй, топталган қадрият!

Қайдасиз: спитаменлар, темурмаликлар, сарбадорлар!!!

Русларнинг мазкур зафту зафари ҳақида ўша давр зиёлилари ҳам, бугунги сиёсатчи-ю тарихчилар ҳам турфа фикр-мулоҳазаларни айтишади ва табиийки, бундай мубоҳасалар келажакда ҳам давом этади. Агар амир Музаффар билан Шерали Иноқ иноқ бўлишганда ёхуд Бухоро амирлиги билан Қўқон, Хива хонлиги кучларни бирлаштирганда ё душманга қарши Сирдарё бўйларида жанг олиб борилганда, бу ҳол рўй бермасди, дейишади. Бир гуруҳ равшанфикрлар (ҳа, айнан улар) қозикалон билан ҳоким ортиқча қон тўкмаслик учун  тўғри йўлни тутишди, деган фикрлардан қайтишмасди.

    Мадомики вазиятни ўзгартиролмасанг, ўша вазиятга муносабатингни дигаргун қилишинг керак-ку. Зеро, яшаш учун кураш қонуни ҳам шуни тақозо этади.

Тағин бир гуруҳ зиёлилар: душманга қарши сўнгги дамгача курашиш зарур эканлигини таъкидлашдан чарчашмайди. Ким билсин, кичик балиқлар ҳамиша катталарига ем бўлганидек, Россия ўз атрофидаги юртларни бирлаштириши тарихий зарурат эди, деган фикрлар ҳам йўқ эмас.

Ўзи шундай бўлади: у ёки бу тарихий жараёнга, ижтимоий воқеликка баҳо беришда, кўп ҳолларда шахсий манфаатлар юзага қалқийди. Аммо тарих ва тақдир дейиладиган барҳақ бир қудрат борки, уни инкор этиб бўлмайди!

Яшириб нима қилдик: бир замонлар бизнинг саркардаларимиз ҳам ўзга юртлар, шаҳарларни худди шу тариқа маҳв этишмаганми, бегуноҳ бандаларнинг қонини тўкишмаганми, ўша юрт бойликларини ташиб келишмаганми, фотиҳлик қилишмаганми?! Зеро, жамиики қилмишлар учун,  ҳатто ногаҳоний шуҳрат, зафар учун ҳам у дунёдагина эмас, шу ернинг ўзидаёқ жавоб беришга тўғри келади. Отаси оламдан ўтса, ўғли унинг қарзини тўлаши шарт қилиб қўйилгани сингари ўтган авлодлар учун фарзандларнинг товон тўлагани шу эмасми?!

Боболаримиз инкор этган салтанатни бешафқат тарих ва тақдир инкор этгани, эҳтимол шудир!

Буни тан олиш учун майда манфаатлардан андак устун бўлишимиз талаб этилади.

Магарам инкорни-инкор этиш қонунига таянадиган бўлсак, бу оламда бошланган ҳамма нарса: кун, тун, ой, йил, аср; тузум, салтанат тугашига иқрор бўлсак, қачонлардир рус империяси ҳам барбод бўлишига ишонмоғимиз лозим эди.

Хўш,  бу мантиққа ишониб яшадикми?

Йўқ, аслида менинг ҳам хулосаларим нисбий. “Илдизига қара”,  дейди Арасту. Мен буни ўзгача талқин этардим: ҳар қандай ижтимоий воқеликнинг сабабигагина эмас, сабабининг сабабига қараш тақозо этилади. Бунга эса менинг ҳам қувваи ҳофизам қосирлик қилади. Чунки бу илдизлар жуда чуқурликда.

Фақатгина, арқон ҳамиша ингичка жойидан узилишини  идрок эта оламан, холос.

Душман маҳв этган шаҳар ор-номуси топталган қизга ўхшайди, деб ёзгандик.

1868 йилнинг саврида Самарқанд шу куйга тушди.

Бу ибтидо эди!

Унинг интиҳоси қачон келишини ёлғиз Яратувчининг ўзи биларди.

Асаларичиликда: оилани кучайтириш, деган ибора бор. Бирор уяда подшоҳ нобуд бўлса, ношуд чиқса, ёхуд кексайиб, раҳнамолик қуввати сусайса, асаларичи уни кучлироқ оила билан бирлаштиради. Аммо бу жараён осон кечмайди. Асаларичи қатор тадбирларни кўришига қарамай, жанжал бошланади: икки томондан ҳам анча-мунча ари нобуд бўлади. Бундай пайтда ожиз оилада тирик қолганлар олдида уч йўл бўлади: ўлиш, оиладан чиқиб кетиш ёки янги подшоҳга хизмат қилиш.

Самарқандликлар ҳам шу ҳолатда қолдилар. Кимдир қурбон бўлди, кимдир келгиндиларга қараб, юзига табассум суртди, талай кишилар эса бошқа юртларга бош олиб кетдилар. Беҳбудхўжа тўртинчи йўлни танлади – узоқроқ қишлоққа, аниқроғи, Бахшитепага бориб яшашни афзал билди. Бобокалони Хўжа Аҳмад Яссавийнинг: “Ватанидан ажралган – ҳамма нарсасидан жудо бўлади”, деган насиҳатини отасидан бир неча бор эшитганди.

Беҳбудхўжанинг бу қарорини эшитиб, Ҳайдар девкор ҳам унга эргашадиган бўлди.

- Сиз билан бораман: дастурхонингиздан ушоқ териб, тирикчилик қиламан, - деди у ҳокисорлик билан.

- Майли, - деди Беҳбудхўжа, - ёнимда бўлсанг, елкангга бош қўйиш мумкин.

Ҳайдар девкор деганимиз аслида шаҳарга туташ Бадал қишлоғидан. Унинг отаси мачитнинг намозхонларидан эди.

- Тақсир,- деди у бир куни намоздан олдин, - арзим бор: бизнинг авлоддан ҳам бирорта хат-саводли киши чиқса дегандим ... Дадам болалигимда мударрисга олиб борган эдилар, аммо уруш бошланиб кетди: бесавод бўлиб қолдим. Шунинг учун ўғлимни олиб келдим: гўшти сизники, суяги бизники. Аммо-лекин зеҳни жуда тез.

Миттигина бола келиб, таъзим бажо келтирди.

-         Бунинг оти Ҳайдар девкор, - деди отаси.

Аммо у зеҳнли бўлиб чиқмади. Болага ўтин ёриш, ер ағдаришни буюрсангиз, завқ-шавқ билан ишларди-ю, имло ўрганишга келганда ... Ҳар ҳолда у завқли, одобли эди. Аммо тасодифни қаранг-ки, тақдири отасиникига менгзаб кетди: саводи чиқмай, уруш бошланди.

Бахшитепаликлар бир ёғи Жомбойга улашиб кетган ва Дарёвот деб атайдиган бу қияликлар дарёга яқин бўлса ҳамки, сувдан бенасиб эди. Бунинг устига қайроқтош мўллигидан кетмон уриб бўлмасди. Шунга қарамай, аҳли  деҳа  шу қаттол заминни тирнаб рўзгурзонлик қиларди. Беҳбудхўжа ҳам Ҳайдар девкор билан бу қаровсиз заминда боғ қилишга киришдилар.

Вақт – буюк ҳакамгина эмас, доно ҳаким ҳам. Фурсат ўтиши билан бошқа зиёлилар сингари Беҳбудхўжанинг дилидаги яралар ҳам бирин-кетин бита бошлади. Ўшанда, гарчанд Самарқандга қайтиб келмаслик – кофирлар юзини кўрмасликка аҳд қилган бўлса-да, бундай қилолмади. Ёмини, Тошканди маҳалласидаги қавмлар, дўстлар дийдори тортди уни. Ҳар гал шаҳарга тушганда, рўй бераётган ўзгаришлар билан ҳам қизиқди у. Урушда кўплаб яхши одамларнинг нобуд бўлганлиги ёки ватанни тарк этганлиги, Амир Темур аркининг, аниқроғи Кўксарой билан Бўстонсаройнинг вайрон этилганлиги изтиробли дард эди, албатта. Аммо дилафрўз муждалар ҳам йўқ эмасди. Самарқандда рус-тузем мактаблари очиб, жумладан мусулмон болаларини ҳам ўқитишаётганлиги, уларга жаҳоний фанлардан ҳам сабоқ берилаётганлиги қувончли эди. Шунингдек, шифохоналар, кутубхоналар очишаётганлиги, шаҳарга  забардаст олимлар, муаллимлар келишаётганлиги ҳар қандай равшан фикрли кишини мамнун этарди.

Тўғри, уларнинг янги шаҳарда фоҳишахона очишгани ҳақида ҳам гап-сўз юрарди. Аммо начора ...

Аниқроғи, руслар ҳашаматли ибодатхоналар билан бирга, улкан ва мустаҳкам қамоқхоналар ҳам қураётган эдилар!

Беҳбудхўжа боғда қолиб кетмади. Дарёвотдаги юмушларни Ҳайдар девкорга юклаб, Дорами масжидида мударрис бўлди. Болакайларга аввалгидек “Ҳафтияк”, “Чоркитоб”, “Қуръони Карим”дан сабоқ беришга киришди.

Руслар босқинидан нақ етти йил ўтиб, қиш чилласининг қуёшли кунларидан бирида Худо Беҳбудхўжага ўғил берди.

Бу беназир болага Маҳмудхўжа деб ном бердилар.

Бола ашраф, диловар эди! Тийран кўзларида закийлик нури мунаввар эди унинг. Чақалоқнинг қулоғига азон айтган ота Яратганга шундай илтижо қилди.

“Эй, Тангри таоло! Сен мағфиратингни дариғ тутмайдиган меҳрибонимизсан! Афу эт бизни, ҳидоят эт! Ер юзинда сулҳ ва силоҳи умуми ато айла! Бу гўдакни бобокалонимиз ҳазрат Аҳмад Яссавий руҳлари бир умр қўлласин! Уни ногаҳоний туҳматлардан асра! Ўғлимиз ўлғайиб, ҳақ сўз билан одамларни маърифат ва нажот йўлига чорлайдиган аллома бўлсин!”

Ёз кунларининг бирида Ҳайдар девкор болани отга миндирди. От қимирламай, жим турди “Демак, бола қобил-мўмин бўлади”, деди отаси. Кўп ўтмай, саман бир тепсиниб олди-ю, олдинги оёғи билан ерга бир маромда чизиқ торта бошлади. Бу ҳол анча давом этгандан кейин  девкор қувончини яширолмади.

- Маҳмудхўжа соҳиби қалам бўладиганга ўхшаяпти.

Беҳбудхўжа ички бир қониқиш билан, мамнун бош силкиди ва қўшиб қўйди: “Дадам дер эдиларки – “Рўпарангдан  Чин девори чиқса ҳам, ошиб ўтиб, билим ол”.

Бу орада талай сувлар оқиб ўтди, анча-мунча гаплар бўлди. Аммо бу гапларнинг воқеалар ривожига, аниқроғи, асаримизга алоқаси бўлмагани сабаб эътибордан соқит қилиб, қаҳрамонимиз Маҳмудхўжа ибн Беҳбудийнинг мўйлови эндигина сабза урган кезларда тоғаси, нуфузли қози Муҳаммад Сиддиқ билан отаси Беҳбудхўжа ораларида бўлиб ўтган эмин ва устивор суҳбатдан воқиф этамиз сизни.

- Муллопочча,- деди қози истиҳола, эҳтиром ила,- Маҳмудхонни ихтиёримга берсангиз – мирзо қилиб олур эдим. Бир мирзомиз бор эди, саводи тумтоқ бўлгани устига андак таъмагир чиқиб қолди. Биласиз: бунақа тоифа каминага тўғри келмайди.

Ота тамкинлик ила сукут сақлади.

-         Мирзоликни удда қилурму?  Наврасида ...

- Ақл ёшдаму? Қуръони Каримни туширди; туркий, форсий, арабийни шаррос билур, ўрисчага ҳам фаҳми етур. Зеҳну заковати қозиликни ҳам олиб кетадурғон. Ахир, ўрнимга жонишин ҳам тайёрламоғим керак-ку!

- Дуруст, аммо орзу этиб эдимки, ўғлим мударрис бўлса, аҳли муслимга илму-урфон ўргатса, маърифат, адолатдан дарс берса ...

- Зарур келганда мударрислик ҳам қилур – имкон яратурман. Зеро қозихона ҳам маърифат, адолат уйидир, -деди тоға иштибоҳ билан.

Шундай қилиб, ёш Маҳмудхўжа ўз фаолиятини қозихонада мирзолик қилишдан бошлаб юборди.

Ота Қуръон тиловат қилиб, дуолар ила ўғлининг ишига кушойишлар тилади.

    Илоҳо, дуолар мустажоб  бўлсин!