КАЛВАК МАХСУМ НОМАЛАРИ

№ 10

Қизимиз Маржона мактабни тамом қилди ва рўзғор бошига ани дағе ўқутмоқ ташвиши бор эрди. Ўтуруб машварат қилдук. “Иссиқ жонни иситмаси бор, ҳаммадан пеш сухан бошлади, завжамиз, ўзумни ҳам бот-бот иссиғим ошадур, биқиним оғрийдур. Умед қилур эрдимки, ўйда бир духтур бўлса, дори берса, укол қилса.” “Медкаллежга киритмоқ бир ярим минг доллар турадур”, деди анга жавобан Найимбек. “Ваҳима этмоқни бисёр хуш кўрадурсан”, эътироз қилдим гапига. “Ҳа энди билурманда. Сали гузашта бир минг экки юз эрди. Бу йил андак ошадур. Хотиримда турубдур, бултур шу маҳал даштдан келган бир амак мошинимга миниб, медтехникомга элт, деди. Анинг дарвозасидан кирмоғимиз баробари, экки-уч чаққон шитоб бирла юриб келдилар. “Амак, нима хизмат бор, нима хизмат”, савол айладилар алар.” “Қизни ўқутмоқ...”, деди амак хавотир бирла. “Мадад кўрсатурмиз”, “Хизмат қиладурмиз”, дедилар алар сухан талошиб. Ҳожатбарорларнинг бири бирла савдо қилдук ва минг долларга тўхтадук. Ул корчаллон бирла шинос бўлуб қолганман. Кўча-кўйда бот-бот саломлашиб турурмиз. Ўзи майда амалдор – дегани рост бўлса, сардорнинг муовуни бўлиб ишлайдур.”
“Манга қара, дедим зарда бирла, ҳар бир банда арқасига бир чекист қўюлган, деюрсан. Нима боис ўша чекистлар ул ҳаромхўрларнинг ҳиқилдоғидан тутмайдур.” “Алар боре ҳамтабоқдурлар”, жавоб берди найнавимиз.” Ҳа эмди нима ҳам деюрмиз. Ҳамма ҳам ўз қаричи бирла ўлчак-чинак қиладур.
Масалага равшанлик киритмоқ умеди бирла ул илмгоҳ сори равона бўлдум. Халойиқ бисёр ва нечундир дилтанг эрди. Папка тутган қизлар, волидалар, муаллимлар... Аллоҳу аълам, алар кимларнидур нафрат ва ҳақорат қилур эрдилар. Боиси: бу жойга фақат экки кун ҳужжат олибдурлар ва фармойиш бўлибдурки, эмди тўхтатсунлар, токи балалар башқа каллежларга ҳам борсунлар, дигар ҳунарларни ҳам ўргансунлар.
Ўзумнинг ҳам кайфим андак тароқ бўлди. Бунча бандани офтоб тиғига жизғанак қилмоқ, иншооллоҳ, гуноҳи азим деб фикр қилдим. Кетар маҳал бу жойда ногоҳ, Жонсарак биргадни кўрдум. Қизини ўқутмоқ илинжи бирла бир бедавога кўкидан чўзиб қўйган эрсада, то ҳануз дакументларни супориш қилмабдурлар.
Машойихлар демишларким, ноумед – шайтон. Саҳарликни ўқуб, Сухайло, Найимбек уччав боз ўша тамон равона бўлдук. Ота-оналар, муаллимлар ҳамда папка кўтарган қизлар экки ҳисса кўп эрдилар. Гап юрур эрдики, бугун соат тўққуздан бошлаб дакумент олур эмишар. Илло рост экан, бир жойда қабул қилмоқни бошладилар. Лек кўп ўтмай тўпаланг, шавқун кўпди, бор мардум ўша дарча тамон от солди. Заифа иддао ва қаҳр бирла эшикни ёпди ва чиқиб кетди. Шу маҳал Найимбек бир мардак бирла боҳамро пайдо бўлди ва ўғлимиз каминага ўқдурдики, ўша деган шиноси бутурур ва илло миёнаравлик қилиб, мадад кўрсатур. Панага ўтуб гуфтигў қилдук. Ул мардак аввол қизимизнинг шаҳодатномасини бисёр диққат қилиб кўрди ва боре баҳолар “аъло” бўлғонлигидан сарафрозлик намоён қилди. Муддаога ўтдук. Деди: ” Бу йил бисёр мушкул кечур. Ҳар сол мингдан зиёд талаба олур эрдик, эмди уч юзтага рухсат бўлди. Алар ҳам тест бирла кирурлар. Баҳони Тошкан қўюр. Локинда ман койиш қилурман, зора имкон пайдо бўлса. Бадаз қабул минг доллар берурсизлар,” деди.
Мундан якчанд ой пеш Мария апамизга бермоқ умеди бирла Янгиариқдаги ерни уч минг долларга сотган эрдик. Аммо апамиз пулни олмоққа зарра хоҳиш этмади. Локинда зору-тавалло бирла ярмини тутқаздик. Бир ярим минг долларга томни ёпмоқ ёхуд янги инкубатор олмоқ илинжи бирла хотунга бериб қўйган эрдим. Том билан инкубатор қочиб кетмас, қиз ўқусун, деб рози бўлдум.
Бадаз рози ризолик ул мардак Сухайлонинг папкасини олиб кетди. Интиқ ва дилтанг бўлуб ўтурдук. Тахмин экки соатлардан ўтуб, пайдо бўлди. Дедики: “Ул жойда бегона мардак ҳозирдур. Эҳтимол эсенбедан бўлса. Бо ин боис, сизлар кетаверинглар ман имкон топиб топширурман.
Боз саҳармардон пайдо бўлдук. Ул миёнарав сар хам қилиб дедики, : ”Мани тушунунглар ва авф этинглар, илож бўлмади. Бугун, албат ҳужжат қабул қилурлар, ўзларинг уннаб кўрунглар. Топшурса ва насиб ўлса, имтиҳонга кўмак кўрсатурман.
Шундоқ қилиб, то туш маҳали офтоб тагида тик турдук. Ҳар замон шақилдоқ заифа пайдо бўлуб, қўлидаги қоғозга қараб, бир-экки талабгорнинг исм-шарифини тилга олар ва аларнинг ҳужжатларини олиб жўнар эрди. Бу эркатойлар амалдорларга ё катта ақча чўзган худобехабарларга тегиш эканлигини фаҳм қилиб, ноҳақликдан қаҳримиз баттар зиёда бўлур эрди. Худо қисган бу манзилда на бирор дарахт ёинки ўтурадургон жой, ичадурғон сув йўқ эрди, то ҳаттоки ҳожатхона эшигига ҳам қулф эрдилар, нокаслар! Оломоннинг қаҳру ғазаби жўш урар ва бу кўргуликка қайси падарлаънат сабаблигини билмоқ душвор кечурди. Мардаклар аллакимларни сукмоқдан, заифалар эса қарғамоқдан тин олмас эрдилар.
Пешин маҳали эрди. Жони ҳалқумига келган бир мардак баландроқ жойга чиқиб, дарғазаб аламонга деди. “Биродарлар! Токай бундоқ азоблар, ҳақсизликка бардош берурмиз?! Жам бўлуб юрунглар, юқорига борурмиз! Адолат ва ҳақиқат талаб қилурмиз!” Одамлар якчанд дақиқа сукут тутдилар, бадазон якдил бўлуб авоз кўтардилар. “Давай! Давай! Кетдук!”
Жам бўлиб ва шавқун авоз бериб катта кўчага чиқдук ва аввол йўлни тўсдук. Экки тамондаги мошинлар авоз берар, шофирлар бақирар эрди. Қўлимиздан иш келганини кўруб, бу жойда бир лаҳза мамнун тин олдук. Ва боримиз кўзимиз тўрт бўлиб, ҳолиги сардорнинг ногаҳоний даъватига интизор бўлдук. Шу маҳал якчанд ҳарбий мошинлар бошитоб келиб тўхтади, алардан бетига ниқоб кийган, қўлига резин қамчи тутган, ( алар дубинка деюрлар) савутдор аскарлар тушуб, бизни ҳалқа қилиб ўрадилар. Пажарний мошинлар ҳам авоз бериб ҳозир бўлдилар.
Тилвизорда худди шундоқ либос кийган кўппак миршаблар одамларни уриб, судраганларини, алав ўчурадургон мошинлар халққа сув сепганини кўрган эрдим. Дилимда ваҳм ўйғонди. Сухайлонинг кўз ўнгида каминани дўппосласалар, қизим қўрқуб кетишини фикр қилдим. “Манга қара, дедим анга, қари шумтол дарахти тагига элтиб, сан бу жойдан кетмай тур, ман келадурман.” “Дадажон кетманг, улар сизни урадурлар”, деди зорланиб. “Онажон, қўрқма, алар мани урмайдурлар, о, ман нима гуноҳ қилдим?” Бадазон яккакифт бўлуб, пеш қаторга ўтдум. Бул жойда бир заифа авоз кўтариб, амалдорларни лаънат қилур эрди. “Бу нима бедодлик? Қирқ йил муаллима бўлдум! Шуми эришганим? Хор қилдилар, каззоблар! Инсон баласига қулоқ тутмайдургон, қулоқ тутмоқни истамайдургон...”
Ногоҳ миршаблардан бири заифага хезланиб, унинг гапини бўлди. Қаҳру-ғазабим ҳалқумимга келди: магарам муаллимани урса, ифлоснинг бошини ёрадурман, деб тош охтардим. Қўлумга офтобда қизиб кетган асфалт парчаси илинди. Яқин бормоғим билан ҳолиги муаллима зарра тап тортмай, миршабга рўбарў бўлди: ”Ур! Ур! деди, ман сани онанг бўламан, кўрнамак, ур!” Ғала-ғавур авжга чиққан маҳал, якчанд, сипо мардаклар юз кўрсатдилар. Алардан бири аскарларнинг мошинига миниб, карнай бирла гап бошлади: “Муҳтарам, азиз биродарлар!.. “
Мана, эмди муҳтарам-у азиз бўлуб қолдикму, фикр қилур эрдим. Во сани сигирнинг елинига ўхшаган башарангга аёғим! Офтобда жизғанак қилдинг-ку, хуноса! ”Тартиб сақланглар, давом берарди ул фосиқ, андак тушунмавчилик бўлганга ўхшайдур. Ҳужжат олмоқ бошланди, Тўрт жойда! Бугун ҳамма топширадур, бирор кимса қолмайдур! Тез бўлунглар, арқага қайтинглар!!”
Фикр қилур эрдимки, исёнкор бандаларга, ҳарқандой шароитда ҳам ақли зукко саркардалар даркор. Боиси, бу тўдани бошқармоқнинг масъулияти чексиз. Ғазабга минган аламон душман излайдур ва аларга бу кўргуликларга фалон миллат ёки ана у дўкончилар ё дигар деб хитоб қилинса бас, ўшанга ташланадурлар! Таассуфки, бизнинг миллат қўлига ялав эмас, тош олмоқни мақбул биладур ва бу анинг қосирлигидур! Бу иллат ҳали бисёр сана анинг халқ бўлиб шаклланмоғига монелик қилмоғи муқаррар! Аслида, қаҳрига соҳиб, ҳамма нарсага соҳибдур!
Магарам қаҳр-ғазаблари чандон зиёд бўлса ҳамки, халойиқ аста-секинлик бирла арқага қайтди ва боримиз экки соат ичида урунмай-сурунмай, жаъме қоғозларни топшурдик.
Шоирнинг: “Халқ денгиздур, халқ тўлқиндур, халқ кучдур”деган шеъри, дағе дигарининг “Кишан кийма, бўйун эгма, ки сан ҳам ҳур туғилғонсан”, деган исёнкор гапи ёдимга тушди ва қадимги қалам аҳлининг шердиллигига тасаннолар дедим. Бугун ана шу тоифадаги шерюрак шоирлар – анқонинг уруғидай гап. Зеро Беҳбудий ҳазратлари дейдиларки: “Ҳақ берилмайдур, у олинадур.” Биз ҳақимизни олмоққа эришганимиздан сарафроз бўлдук. Амалдорлар раиятнинг ана шу андак бош кўтармоғимиздан ваҳмга тушганлари, магарам бу гап Тошканга етиб борса, шўрликлар курсисидан жудо бўлмоғи муқаррарлиги боис, не бўлса ҳамки, мардумни хотиржам қилмоқлари зарур эрди.
Қисса кўтоҳ, боз ҳолиги миёнарав мардак пайдо бўлди ва дедики, “Эмди имкон бўладур ва кўмак кўрсатурман. Фақат ақчани аввол қўлга киритмоғим зарур, токи масъулларнинг тамоғини ҳўллайин”. Чаҳоршанба ўтуб, рўзи пайшанба минг бир андеша бирла беш юз доллар келтириб тутқардим: Дедимки: “Укажон, бақиясини бадаз қабул олурсиз. Бизда лафз битта, намозхонмиз”.
Камина аввол якчанд тахмин-у хавотирлар бирла, хусусан қиз баланинг одоби доирадан чиқмоғидан чўчуб, Сухайлога қўл тилифонидан фойдаланмоққа монелик қилган эрдим. Бо ин боис андин фойдаланмас эрди. Бу ҳолдан Найимбекнинг шиноси андак ранж топби. Дедики: “Бо зуд тилифон олиб беринглар, имтиҳон маҳали ул воситасида мулоқот қилурмиз ва жаме сўроқларга жавоб қайтарурмиз.”
Шундоқ йўл тутдук. Ҳафта ичи ул миёнарав қизимизга тилифондан фойдаланмоқнинг якчанд йўлларини уқдурди. Аммо-локин имтиҳон куни назоратчи занак қизимизнинг тилифонини тортиб олибдур ва бечора Сухайломиз ночор қолиб, боре сўроқларга калласидан чиқориб жавоб берибдур. Бу ҳолдан бисёр ранж-у пушмонлиқ топдук. Буни қарангки, дағе экки ҳафта ўтуб, ани қабул бўлғони аён ўлди. Хонадонда ид бўлиб кетди. Бечора Жамила сарафрозликдан бисёр йиғлади ҳам. Бадазон ҳолиги миёнаравни кўруб дедимки, “Жўра, эмди ақчани қайтарурсиз, қизим ўз қуввати бирла кирди. Камина аёлмандман ва пулни бисёр азоб бирла пайдо қилурман.” Ул нокас баланд келиб дедики: “Бу даргоҳга бирор кимса ўз кучи бирла киролмайдур. Ман мадад кўрсатдим ва ул қабул бўлди”. Жаҳлим чиқди, дедимки: “Бародари азиз, ман шаҳар кўрган эчкиман. Яъни як чанд муддат Московда хизмат қилганман. Пасту баланднинг фаҳмига етурман. Сиз мададингизни исбот қилинг, ақчанинг қолганини ҳам тутқазмаган номард!” Машмаша авжига чиқди, андак авоз кўтармоғим бирла ноилож дедики: “Рўзи чаҳоршанба келинг, амонатингизни қайтарурман.” Чаҳоршанба катта-кичик амалдорлардан бирови ҳам пайдо бўлмади. Аён ўлдики, алар Тошкант кетибдурлар. Юздан зиёд кишидан сармояни олиб қўйган нафси ўпқонлар, янги ўрун олмоқ илинжи бирла пулни белга боғлаб, вазирлик тамон йўл олган эканлар.
Ҳафталар ўтса ҳамки на бошлуқ ва на анинг муовун-у, шотирлари қароларини намоён қилмас эрдилар. Пул чўзиб, ноумед бўлуб қолган юздан зиёд ота-она аларга интизор эрдилар. Алар арасида ақчаларини аллақандоқ фиребгарга тутқозиб, чув тушган давдирлар ҳам муҳайё эрди.
Тахмин ўн кунлар ўтуб, ҳолиги муттаҳамни ҳавлида кўруб қолдим ва тариқча андеша қилмай, қаҳр бирла гирибонидан тутдум. “Пулни чўз, онағар!”дедим. У шарманда бўлмоқдин бисёр қурқуб, атрофга хавотир бирла боқди ва ўша заҳоти киссасидан амонатимни чиқориб берди. Пулни санар маҳалим нечундур вазирни ҳақорат қилди. Фикри ожизимча, янги вазир бу ҳаромхўрларга имкор бермаган кўринадур. “Амак, деди хайр-хуш қилмоқ олдидан, бўйинбоғини эбга келтирур экан, ким айтадур сизни намозхон деб, одамлар арасида бировнинг гирибонидан тутуш, уни ҳақорат қилиш уволку! Дўзах азобидан қўрқмайсизму? “ Кечиринг, дедим, мандан ўтди, бадфеллик қилдим”. “Ҳай, ҳай, ҳай,” деди жавобан надомат бирла.
Мурод муаллимнинг чойхонасига борганимда, бу воқеликни баён этган эрдим, алар роса баҳс-у мунозара қилдилар.
“Тест имтиҳони фақат экки-уч йил ишлади, деди Жамил домло,- ўшанда адолат юз кўрсатди-ю, билимли балалар ўқушга кирдилар. Бора-бора қаллоблар, каззоб-у корчаллонлар тестнинг амонат жойлари, тешукларини топдилар ва ани доллар топадурғон хазинабонга айлантурдилар. Ўзум ишлайдурғон институтда дастлаб билимли балаларнинг бари кирар эрди. Йил ўтуб ўндан тўққуз, сўғун саккиз, еттиси кирадурғон бўлганди. Аниқ биладурман, ҳозир билимли толиби илмларнинг ўндан бири кирадур, башқаси доллар чўзмоққа мажбур.” “Айтингчи, анинг сўзини бўлди, Мурод муаллим Шўролар замони қишлоқдан келган каллали талаба, ҳарҳолда ўқишга кираолур эрди. Мана, ўзум ҳам бир тин чўзмай қабул бўлганман. Ҳозирчи?” “Ҳозир киролмайдур, андак ишонч билан жавоб берди домло, биринчидан институтга кирадурғонлар бир-икки йил репетитордан таълим олмоғи зарур. Қишлоқда унақа репетиторлар бўлмайдур. Юрфак, экономфак, стомфак киби факулталарга ҳар қандоқ репетиторда таълим олганлар ҳам киролмайдур. Талаб, яъне конкурс катта.” “Демакки, биз арқага кетибмизда” савол бердилар. “Шўролар даври маориф системаси мустаҳкам сиёсий пойдевор устида эрди. Ибрат олса арзирди. Узоқ қишлоқларда янги мактаблар қурилди ва Уруссиядан ёш рус , татар қизлар балаларга таълим бермоқ учун келур эрди. Алар шўролар сиёсати бирла жадид бир маърифат, маданият ҳам келтурдилар. Шу боис ўрис забонини ўргандик ва жаҳонга чиқдук”. “Давом этаверинглар, калтабин, шўрпешона шўропарастлар” киноя қилди Самандар.
“Ҳозир олий мактабларда жиноий гуруҳлар реша отган, давом берди Мурод муаллим. Булар арасинда ҳуқуқни ҳимоя қиладурғонлар, домлолар, катта амалдорлар муҳайё. Ҳар бир гуруҳда тахмин ўн-ўн ҳамтабақ жам бўлган. Алар аввол имтиҳон жавобларини Тошкантдан келтириб, сотар эрдилар. Ҳозир бунга имкон йўқ: дарча беркилди. Эмдиликда бу кимсалар ҳар талабанинг ота-онасидан саккиз-ўн минг доллар оладурлар. Кирувчини қўл тилифони бирла таъмин этиб, роса машқ қиладурлар. Саволларни суратини олиб жўнатмоқ ёхуд тилифонда мулоқот қилмоқ йўлларини обдон ўргатадурлар. Аларда любой имтиҳонга кириб-чиқмоқ учун рухсатнома бор. Зарур бўлса, тап тортмай, тайёр жавобни киритиб берурлар. Гуруҳ энг билимдон домлолорни ёллайдурлар ва алар боре саволларга жавоб тайёрлайдурлар. Бундан бағарз ҳам якчанд йўллари бир. Аз ин жумла, назорат қиладурғон кишининг кўзини шамғалат қилиб ёки тамоғини ёғлаб, бесавод, лакалав бала ўрнига билимдонни киритиш ҳам осон кечадур.Бу йил ана шу корчаллонлар тўдаси ҳар бир олийгоҳга қирқ-эллик кишини жойладилар. Албат, ректор, масъул котиб ҳам беш ўндан кишини ўқушга жойлайдурлар. Жилла жой кўйдурмоқ ҳисобига, кўкидан саккиз-ўн минг келиб турса, андин юз ўгирмоқ нодонлик бўлур эрди. Ҳокимиятдан, вазирликдан, манфатдор идоралардан ҳам тилифонлар бўладур, боиси, аларнинг ҳам қавмлари бор. Шу билан берилган ўрун тўлуб, иқтидорли талаба арқага қайтмоққа мажбур бўладур. Буларнинг бори эмдиликда тест имтиҳони яроқсиз бўлиб қолгонидан далолатдур.”
“Ҳой, шаҳар бедарвозами?, жим ўтурмади Самандар,- Бу жойга ўтуруб фол очмоқ чикора. Олийгоҳларга эсенбенинг якчанд одамлари юрадур. Алар зинҳор ва зинҳор бундоқ расволикка йўл қўймаслар. Ҳукумат...” “Фол очмадим, жияним ҳужжат топширган эрди, арқасидан бориб, кўзум бирла кўрдум, деди Мурод муаллим. Пул бериб, ани ололмай юрганлар қанча. Туппа-тузук зиёлилар пора олмоқ ва бермоқдан ор этмайдурғон бўлдилар. Мани ўзумдан Алишер Навоийнинг ахлоқ-одоб борасидаги китобларидан дарс берадурғон жувон, саксонга кирган бир профессор пора таъма қилдилар ва бу ҳолдин бисёр дилтанг бўлдим. Уёт деган нарсани йўқолиши охир-оқибат қимматга тушадур.”
“Аслида пул чўзмоқ ҳам жиноят ва борига ана шу пора берувчилар айбдордурлар, деди Самандар. Энг аввол аларни жазоламоқ лозим. Мана сиз намозхон одам, каминага юзланди Самандар ногоҳ, қизингиз ўз иқтидори бирла кирадурғон экан, нечун ақча чўздингиз. Бундоқ йўл тутмоқ увол-ку”?
Жавобан бир нимарса деёлмадим. Боиси – ул ҳақ эрди. Давра аҳли тарафкашлик қиладур, деган умедда эрдим, локинда алар ҳам кўндаланг қўйилган сўроққа жавоб бермоқдан ожиз қолдилар. Эҳтимолки, бу борада адолат ва ҳақиқатга ишончимиз сўнгани боис, пул чўзмоққа мойил бўлуб қолгандурмиз, фикр юрутдим ўзумча.
“Ким нима деса десун, билими бор талаба ҳозир ҳам кирадур. Мана бу кишининг қизи кирибди-ку!”деди Самандар бўш келмасдан. “Баҳс этмоқ чикора, сукут қилмади Жамил домло, ҳар як ўқув даргоҳидан грант билан кирган ўнтадан балани олиб, адолатпеша комиссия қайта имтиҳон қилсун - масалага равшанлик кирадур. Юз фоиз ишониб айтурманки, аларнинг ўндан бир ёки эккиси ва ул ҳам фақат шартнома билан ўқушга илинмоғи мумкин. Бу гапларни “Фергана РУда ёзишди, “Би-би-си”да ҳам айтишди. Ҳарҳолда, Самарқандда айни замон аҳвол шу тариқадур! Ман бунга комилдурман!”
Самандар андак жаҳл билан авоз кўтарди: ”Санлар хориждаги дилсияҳ, ғирром сиёсатчиларнинг тўрига тушган лаққа балиқсанлар!” Андак сукутдан кейин Мурод муаллим фикр айтди: “Жаҳлга миниб, авозингни кўтараябсан, демак сан ноҳақсан”!
Давра баҳсу-мунозарага барҳам бермоқни лозим деб билди.