Буни хаёт дебдилар ёки Уғлим Улуғбекнинг кундалиги туркумидан
Муаллимимиз Эргаш ака Жалолов уйга бериладиган вазифани қалаштирар экан, одатдагидек шаҳодат бармоғи билан пўписа қилганича уқтирди.
– Ҳозир рус тили ўқитувчиси киради. Нелла Караханидзе деган. Бирортанг одобсизлик қилсанг, онаизорингни кўрсатаман.
Электр қўнғироғи шиддатли садо бериши билан жой-жойимизга ўтириб, янги муаллимамизни бесабр кута бошладик. Ниҳоят эшик очилиб, остонада тўлқин-тўлқин сочлари ярим яланғоч елкалари оша паришон сочилиб ётган, бағоят хушқомат, бағоят бежирим жувон пайдо бўлди. Енгил ҳаяжондан бўлса керак, юзига билинар-билинмас қирмизи ранг югурди. Рўпарамизга келиб, бир дақиқа тин олди-ю, бизни кузата бошлади. Ўз навбатида биз ҳам унга разм солдик. Нелла муаллиманинг юзи, қўллари сутдай оппоқ, беғубор эди. Либослари соғлом қоматига ёпишиб турарди. Мен жуда муаттар ҳиддан энтикиб кетдим. Осмон ранг қорачиқларида илиқ меҳр ялтираётган, табассуми дилкаш вужудга яқинроқ боргим келди. (Кўча-куйда ана шундай сермалоҳат жувонларни кўрганда, дадамнинг бир лаҳза анграйиб қолишлари негадир кўз ўнгимга келди).
– Здравствуйте! – салом берди муаллима андак эгилиб.
– Здравствуйте! – бирваракайига жавоб бердик биз. У тағин русчалаб ўтиришимизга ижозат берди. Сўнг тикка турганича журнални варақларкан, биз билан таниша бошлади. Ҳар бир бола ўрнидан туриши билан муаллима унга бошдан оёқ назар ташлар, енгилгина ҳазил-мутойиба қилиб, бизни кулдирарди.
– Ёқубжон, исминг жуда яхши экан-у, – деди у гап шеригимга келганда, аммо бурнинг андак...
Ҳангоматалаб болалар гуриллаб кулишди. Ёқуб бўлса ўрнидан турганича маҳзун бир дард билан ҳаёлчан, хомуш турарди.
– Эҳтимол рўмолчанг уйда қолиб кетгандир, – саволда давом этди муаллима.
Шеригим барибир миқ этмай тураверди.
– Балки рус тилини тушунмаётгандирсан? Қани болалар, саволимни унга тушунтириб берингларчи...
Йўқ, у барини балодай тушунаётган эди. Шу тобда Ёқубнинг ўзини, унинг ички туғёнлари, дардларини тушуниш талаб этиларди. Аввалари унинг чўнтагидан қати бузилмаган топ-тоза дастрўмол тушмас, кийимларига ҳам гард юқмасди. Бирор ойдан бери, яъни онажониси оғир ҳасталикка учраб ётиб қолгач, дўстим пала-партиш, бир оз иркит ва паришон хотир бўлиб қолганди.
– Тушунади, тушунади, – чувиллашди болалар.
– Хўш, бўлмаса нега гапирмаяпсан? Жавобан эса Ёқуб йиғлаб юборди.
– Ўтир, Ёқуб, ўтирақол, ҳечқиси йўқ, – унга далда берди муаллима ўз қилмишидан андак ўкиниб.
Ёқуб ўтирди, аммо йиғидан тўхтамади. Тирқираб чиқаётган кўз ёшларини мушти билан жаҳл аралаш сидириб ташлар, лекин дийдалари яна ва яна жўш ураверарди. У овоз чиқармай йиғлар, аммо ўксиб-ўксиб кетар, шунда гавдаси ҳам сесканиб тушарди. Мен унинг ана шундай ўпкаси тўлиб, беҳудуд ички бир дард билан йиғлаганини кўрмаган эдим. Ачиниб кетдим. Муаллима саросималанди. Болаларга савол назари билан тикилди.
– Унинг ўзи шунақа, йиғлоқи,–деди Марат деган маҳмадона, лакалов бола тилёғламачилик қилиб.
Мен чидаб туролмадим. Тартиб-таомилни бир чеккага йиғиштириб қўйиб, сапчиб турдиму унга пўписа қилдим.
– Сан жирилламай ўтир! Маҳаллалик.
Маҳаллалик, деб камситишга мажбур бўлганимнинг боиси шундаки, бу қишлоқ фуқаролари азал-азалдан анди, афанди табиатликлари билан ном чиқаришган. Улар ҳақида латифалар ҳам ботмонлаб ўқилган. Бувим ҳам бизга насиҳат қилаётганларида, кўпинча: «Бир маҳаллалик...» деб гап бошлайдилару кўпчиликка ибрат бўладиган латифанамо воқеани гапириб берадилар. Ҳатто мактабимизда ҳам маҳаллаликларнинг футбол командаси ўз дарвозасини мўлжалга олиш бўйича донг таратган.
– Сариқ, сан гариллама, – деди у ҳам жаҳлга миниб, – онанг муаллима бўлса ўзингга!
Мен унинг гирибонидан олмоқчи бўлгандим, муаллима шаштимни қайтарди.
– Тўхта-чи. Сани отинг Улуғбекмиди? Хўш, ўзи нима гап? Бундоқ тушунтириб берсанг-чи. Ёки менинг киришим мақбул бўлмаяптими сизларга?!
– Ёқуб бизнинг қўшнимиз бўлади, унинг онаси касал, – дедим бир амаллаб рус тилида. Сўнг ўзим ҳам йиғлаб юбормаслик учун лабимни тишладим.
Нелла муаллима ғалати бир ҳолатга тушди. Изтироб, надомат оғушида қолди.
– Ёқубжон, Ёқубжон, – илтижо қилди у томон интилиб, – кел, ўзим кўз ёшларингни артиб қўяй! Келақол, жигарим! У жажжи сумкачасидан оппоқ рўмолча чиқарди, Ёқубнинг кўз ёшлари, бурнини артди.
– Ҳали ойижонинг тузалиб кетадилар. Биз сизларникига меҳмон бўлиб борамиз. Шунда сен: «Ана ойижон, жўраларим келишди», деб югуриб чиқасан. Шундай қиласан-а? Шундай қиласан-а?
Ёқуб ажабтовур илжайгандай бўлди. Елкамиздан тоғ тушгандай биз ҳам енгил тортдик. Муаллима ҳам беҳад қувониб, яна ўша ҳазил-мутойиба билан танишишда давом этди. Навбат ҳаммадан ортда ўтирадиган Бахтиёрга келди.
– А, дарвозабон, бу санми?! Молодец! Молодец! Тўртинчи синфдагилар билан ўйнаганингни кўргандим. Қойил қилгандинг!
Бу таърифу тавсифлар шунчаки ҳамду-сано эмасди. Бахтиёр деганимиз фақат дарвозабонлик ёки ҳимоячиликнигина эмас, хужумчиликни ҳам кифтини келтирарди. Бошқа командаларнинг капитанлари унга хушомадлар қилиб, ўзларига оғдириб олиш пайида бўлишарди. Юқори синфларнинг ўқувчилари ҳам бу масалада у билан ҳисоблашишар, қўшмачитлик калондимоғлар бўлса унчалик хушламас, баъзан ўйиндан чиқиб туришини шарт қилиб қўйишарди.
Нелла муаллима бағоят кўркам бармоқлари билан Бахтиёрнинг қоп-қора сочларини силаб, елкасига қоқиб қўйди. Ўзимнинг ҳам ҳавасим келиб кетди шу тобда хумпарга.
– Сани Тбилиси деган шаҳарга олиб бораман,–ваъда берди муаллима Бахтига, – ман-ман деган футболчиларга шогирд қилиб қўяман.
Бир партада ўтирадиган Фотима-Зуҳро билан алламаҳалгача суҳбатлашиб қолди муаллима. Уларнинг пуштиранг ленталари, оппоқ, силлиқ фартукларини ҳовучига олиб, сийпади, ҳавас билан мақтади. Меҳри тошиб кетганидан бўлса керак, энтикканича кўзларини юмди, бошини мастона тебратди ва қизалокларни ўпиб олди. Кимдир «пиқ» этиб кулди. Нелла муаллима беихтиёр ҳушёр тортиб, дарс беришга киришди. У Руставели ва Пушкин каби даҳолар, Москва, Тбилиси сингари гўзал шаҳарлар тўғрисида дил тўла ҳаяжон, бокира бир тиниқлик билан ҳикоя бошлади. Худди она тилимизда эртак эшитаётгандай миқ этмай ўтирдик.
Афсуски, кўнғироқ чалиниб, сархуш суҳбатимиз узилиб қолди.
Эртаси ҳам, индини ҳам рус тили дарсимиз мароқли, шавқовар бўлди. Биз авваллари қўнғироқ садосини интиқлик билан кутардик ва у чалиниши билан қувониб кетардик. Энди рус тили дарсида эса унинг садоси нохушлик касб этадиган бўлиб қолди. Биз нуқул тўймай, қониқмай қолардик муаллимамизнинг малоҳати, шакаргуфторлиги, саҳоватига. Нелла муаллимадан ўзимиз ҳам бегонасирамайдиган, хижолат чекмайдиган бўлиб қолдик. Биз холбақудрат русча гапирганимизда бирам қувониб кетардики... Яхши, жуда яхши эди буларнинг бари...
Аммо бу сархуш даврон узоқ давом этмади. Ногаҳонда топганимиз – мехрибон мураббиямизни йуқотиб қўйдик. Сўнгги дарсда у жуда паришонхотир бўлиб қолганидан ўзимиз ҳам шубҳалангандик ўшанда. Уни суриштира бошладик ва катталардан аллақандай мавҳум жавоб эшитадиган бўлдик, «катта отпускага чиқди» дейишарди улар аллақандай дудмаллик билан.
Ниҳоят, рус тилидан София Саруҳанян деган бошқа аёл киришини аён қилишди. Аввалгисини жуда яхши кўрганимиздан бўлса керак, янги муаллима билан ҳали учрашмаёқ унга нисбатан дилимизда аллақандай нохуш ҳис уйғонди.
У синфга жуда бамайлихотир кириб келди. София муаллиманинг ёши нисбатан каттароқ, ўзи тўладан келган, қоп-қора сочлари жингала-жингала эди. Мен кўзойнак таққан муаллимани кўрмагандим, ажабланиб тикилдиму сабза урган муйлови ҳайратимни тағин оширди. Назаримда ғайри табиийдай эди у.
Муаллима биз билан совуққина саломлашдию қаршимизга ўтириб, алланималарни ёзабошлади. Назаримда, у имиллаб узоқ, жуда узоқ ёзгандай бўлди. Шунда... (начора, ҳаёт тасодифларга тўла) қоғоздан ясалган самолётча тепамизда ярим доира бўлиб айландию, муаллиманинг столи устига, авиаконструкторлар тили билан айтганда, «юмшоқ» қўнди. Чўчиб кетдик. Ҳамсинфлардан бирортаси уни шеригига оширмоқчи бўлган-у, лаънати қоғоз... Ўқитувчи ҳалигини қўлига одди. Унинг қанотига чизилган беўхшов расмни кўриб, алланечук бўлиб кетди. Расмдагининг эркак ёки аёллигини билиб бўлмасди. Кичик кўзойнаги, жингала сочлари аёлларникига ўхшаса ҳамки, муйлови жуда ҳашамдор эди. Мўйловининг бир учи юқорига диккайтирилган, иккинчиси эса шалвираб ётарди. Кўзойнакнинг бир кўзи яшил, иккинчиси қизил қалам билан шошиб бўялган. Расм остида ёзув:
«Марат маҳалла, дадангга салом бер, бўлмаса талонингни тешади».
Маратнинг дадаси чорраҳада турадиган милиционер. Шопмўйлов, барваста, лекин эзмароқ. Бир куни дадам иккаламизни машинасига миндириб келганди. Йўлда икковлари роса аския қилишди.
– Сиз таёқчани кўтариб овора бўлиб юрманг, – ҳазиллашдилар дадам, – мўйловингизни паст-баланд қилиб, йўл кўрсатаверинг.
– Ҳали тағин ўстираман, – деди у киши мўйловини енгилгина силаб,–учини қулоғимга ўраб қўядиган қиламан.
– Ҳа, энди, маҳаллаликдан ҳар гап чиқиши мумкин. Улар қаҳ-қаҳ отиб кулишди.
– Одамлар маҳаллаликни мазах қилишади-ю, чорраҳага келганда унинг мўйловига қараб йўлларини топиб олишади, – деди амаки.
Улар тағин кулишди. Дадам давом эттирдилар.
– Бир қишлоқдошингизнинг ўғли армиядан хат ёзибди:
«Дадажон, ефрейторлик даражасига кўтарилдим». Дадаси зудлик билан жавоб қайтарибди: «Ундай бўлса қўл остингдаги генераллару адмиралларга зинҳор азоб берма!»
Хуллас, қоғоз самолётчани кимдир ана шу Маратга караб итқитгани аниқ. Аммо, начора, ҳозир катта самолётлар ҳам йўлини бот-бот ўзгартириб туради. Муаллима ғазабга миниб, ўша бебошни топадию, роса жазосини беради, деб ўйлагандик. Ленин ундай бўлмади.
– Марат қайсиларинг, – сўради хотиржамгина. Марат ҳурка-писа ўрнидан турди.
– Мана бу сенга тегишли экан, олиб қўй, – деди муаллима.
Бошқа ҳеч гап бўлмади. Кейин у дафтарларимизни кўздан кечиришга киришди. Биринчи бўлиб менинг дафтаримни кўрди-ю, ранжиб кетди. Бадхатлигимни юзимга солди, хатоларимни ўқлоғдай қилиб тузатди. Ҳижолат чекдим, Нелла муаллимани дард билан қумсадим. Ундан нуқул «беш» оладиган Фотима-Зуҳро ҳам ўша куни зўрга «уч»га илинишди. Навбат Бахтиёрга келганда ғалати бўлди.
– Дафтар неча варақ бўлади, – сўради муаллима.
– Ўн иккита, – жавоб берди у, анча жим тургач, ҳайбаракаллачиларнинг мадади билан.
– Сеники ўнта-ку?!
– ...
– Чунки икки варағидан самолётча ясаб, Маратга отгансан-да! –
Бахти бошини ҳам қилганича (белида дарди борнинг оёғи қалтирайди) безрайиб тураверди.
– Шумтака.
Муаллима шундай деди-ю, қўшни партага ўтди.
Шумтака. Бу сўз Бахтининг лақабига айланиб қолишини ҳали ҳеч қайсимиз ҳам билмасдик. Бунга сабаб, унинг адашлари кўплиги билан бирга, бу сўз унинг табиатига мос келишида ҳам эди. Кейинроқ эса болалар шунчаки, Така деб қўяқоладиган бўлишди. Футбол ўйини пайтида ҳар томондан бақириб қолишарди: «Такага ошир!», «Така, бўш келма!».
Лелин София муаллима қалби ниҳоятда покиза ва ўз онамиздек меҳрибон бир мураббий эканлигига тобора кўпроқ ишонч ҳосил қилабошладик. У кўзимизга қараб, дилимиздаги гапни тезда, теран ўқиб оларди. Қаттиққўллик ва раҳмдиллик, пўписа ва шакаргуфторлик унинг табиатида бир-бирига уйғун, ҳамоҳанг эди.
Бир куни мактабга шошилаётганимда, Ёқубларнинг ҳовлисидан аччиқ фарёд эшитилди.
– Вой, бибижон, вой бибижон! Бизларни кимга ташлаб кетдингиз? Энди бошимизни ким силайди, бибижон?!
Бу – Ёқубнинг опаси эди. Мен ажабланиб, бувимга қарадим.
– Ёқуб жўрангни ойиси узилди,–дедилар у киши ҳомушгина.
Мен «узилди» деган каломнинг моҳиятини унчалик тушунмадим.
– Оламдан кўз юмди, ўлди, – аниқлик киритдилар бувим ва беихтиёр қўшиб қўйдилар. – Бор, жўрангдан дил сўра, ҳамдард бўл.
– Шартмасдир, бибижон, – эътироз билдирдилар ойим, – ўликхонада нима қилади – оёқ остида...
– Ҳа, билганларингни қилинглар, – дедилар бувим зарда билан, – сизлар жуда зукко бўлиб кетган.
Мен аллақандай хавотир, иккиланиш билан мактабга жўнадим. Дилимни беҳудуд, мавҳум ғусса босганди. Ёқубнинг онажониси «узилганини» бир амаллаб Софя муаллимага тушунтирган эдим, у надоматлар билан бош силкиди-ю, оғир сукутга чўмди.
– Ҳозир Ёқубларникига борамиз, – деди – биз у билан бирга бўлишимиз керак.
Нохуш хабар бизни маъюс ва бир-биримизга меҳрибон қилиб қўйганди. Ҳеч ким бир-бири билан ҳазиллашмас, кулмасди. Йўл-йўлакай ҳам жимгина жўнадик.
Тумонот одам тўпланганди бу ерда. Ёқубнинг опаси бизни кўриб, чандон фарёд чекди.
– Бибижон, Ёқубингизнинг жўралари келди, нечун садо бермайсиз?!
Муаллимамиз дарвоза олдидаги ғўла устига ўтириб олганича дилхун бўлиб йиғлай бошлади, ҳар гал ўксиганда, жингала сочлари енгилгина қалқиб кетар ва бундан бизнинг хавотиримиз ошарди. Ногаҳоний калхатдан ҳурккан жўжалардек, муаллимамизнинг пинжига тиқилгандик. Бу қонхўр калхат бошқаларнинг ҳам ойисига чанг солиши, одамларни доғда қолдириши мумкинлнгини хаёлга келтириш ваҳимали эди.
Ёқуб бизга пешвоз чиқмади. Эҳтимол ноўнғай бўлгандир, эҳтимолки, бу кўнглига ҳам сиғмас... Лекин муаллима чидаб туролмади.
– Ёқубни олиб чиқинглар, – деди йиғидан тўхтаб, бел боғлаган бир амакига, – уни кўргим келяпти.
Қора чопон кийиб, белини боғлаб олган Ёқубни эргаштириб чиқишлари билан муаллима уни бағрига босиб, ҳўнграб юборди. Русчалаб, арманчалаб алланималар деди. Мен тушунмадим, аммо барини ҳис қилдим. «Эй тақдир, шу норасидада нима интиқоминг бор эди?! Бу гўдакнинг кўзларидаги мунг тошдай бағрингга шафқат солмадими?! Эҳ, сўқир тақдир, бешафқат қисмат!».
Бу дунёда меҳрибон бувиси, меҳрибон ота-онаси, меҳрибон муаллимаси бор одамлар бахтиёрдирлар, деган хулосага келдим ўшанда.
Орадан қанча вақт ўтганини эслолмайман. Қўшмачитликлар билан хоккей ўйнаётганимизда Бахтиёр (Така)нинг оёғи лат еди. У майдондан судралиб чиқди-ю, оқсоқлана-оқсоқлана жўнаб қолди. Эртаси ундан дарак бўлмади. Учинчи куни кирган Софя муаллима бизга савол назари билан қаради.
– А где Бахтичка?
Болалар бир-бирига гал бермай, маҳмаданалик билан тушунтиришга киришишди.
– Қўшмачитликлардан таёқ еди.
– Айб ўзида.
Муаллима жиддийлашди. Бетартиб чуғур-чуғуримиз ёқинқирамаганди унга. Лекин дарсдан кейин тағин эслаб қолди уни.
– Бориб кўрдиларингми?
– Ўғил болалар қолишсин – бирга борамиз. Биз чуғурлашганимизча муаллимамизга эргашдик. Ўа демай мактаб, дала шийпони, шудгор ортда қолиб, дўстимизнинг ҳашамдор дарвозаси рўпарасида тўхтадик. Бизни кўриб, Бахтининг дадаси билан ойиси қувонишди, дарвозани ланг очишди, аммо дарвозахонада «Волга» тургани учун ичкари киришимиз мушкул эди. Биз болакайлар бир амаллаб ўтиб кетарди-гу, муаллимамиз қийналиб қолишидан чўчидик. Таканинг дадаси ҳижолат бўлиб, машинани зудлик билан йўлдан олди.
Ўртоғимиз ҳайхотдек уйнинг ўртасига тўшалган ўринда узала тушиб ётарди. У бизни кўриб ҳижолат чекди. Ўрнидан турмоқчи бўлганди, муаллима елкасидан енгилгина босди.
– Стул борми, стул келтиринглар, – деди унинг ёнида ўтириш илинжида.
– Унақаси бизда йўқ, – деди Бахтининг дадаси алланечук бўлиб.
– «Волга» олаётганда бирорта табуретка ҳам қўшиб ҳарид қилмаган экансиз-да, багажга ташлаб келаверардингиз.
– Ҳа, ҳали камчиликларимиз кўп, – тан олди у киши.
– Бирорта каравот ҳам керак экан, болани ерга ётқизиб қўйибсизлар...
– Ота-боболаримиз ҳам ерда ётишган-ку, – ўзини оқламоқчи бўлди Таканинг дадаси.
Унинг оёғи эски, кирланган белбоғ билан боғланганди. Софя муаллима латтани ечиб, тўпиқдаги шишни кўрди-ю, жиғибийрон бўлиб кетди.
– Доктор кўрдими?
– Йўқ-а.
– Шу атрофда талефон борми?
– Йў-ў-ў-қ.
– Машинангизни мининг-у, больницага боринг. Докторни олиб келиш керак.
Таканинг дадаси хушламайгина чиқиб кетди. Ойиси дастурхон ёзиб нон, мураббо қўйди-ю, гапга киришиб кетди.
– Уят қилмайсизлар – ҳозир сезонимиз. Кўкатимиз етилиб қолди: ҳафта-ўн кунда саранжомламасак, шавел билан петрушка сарғайи-и-иб қолади. Кейин арманию жуҳудлар олмай қўйишади.
Муаллимамиз қизиқиш билан кўкатларнинг нархини суриштиргач, норозирок оҳангда давом этди.
– Бир кунлик даромадларингиз менинг ярим ойлигимга тенг экан.
– Ҳе, азоби қурсин, – шикоят қила кетди аёл.
Ниҳоят докторлар етиб келишди ва Бахтини олиб кетишди.
Эртаси муаллима хоккей ўйнаган ўша болаларни тўплади.
– Бахтининг оёғига тепган бола бир қадам олдинга чиқсин!
Ҳеч ким ўрнидан жилмади.
– Барибир кўзига қараб топиб оламан, – таҳдидона такрорлади у хотиржам ва қатъий қилиб.
Тағин садо бўлмади. Унинг нигоҳларида ногаҳоний шиддат зоҳир бўлди, синчковлик билан синов қила бошлади.
– Сен олдинга чиқ, – деди Тош (аслида Тоштемир) деган болага.
Жавобан у йиғлаб юборди.
– Айб менда эмас, капитанда, – деди новча дўсти томон имлаб, – шу айтди, оёғига теп, деди.
– ... ебсан, – инкор этди у, – айб ўзингда, айб Такада!
– Эртадан эътиборан икковинг Бахтидан хабар олиб турасизлар, – баҳсга якун ясади муаллимамиз,–кунлик дарсни ҳам айтиб, ёздириб берасизлар.
Улар итоаткорона бош тебратишди.
Кейинроқ биз ҳам Софя муаллима билан дўстимизни кўргани шифохонага бордик. У анча соғайиб, ташқарига чиқиб юрган экан.
– Уйдагилар келишяптими, – сўради муаллима анча суҳбатдан кейин.
– Ҳа.
– Қачон келишганди?
– Ўтган куни.
– Нима олиб келишди?
– Нон билан мураббо.
Софя муаллима сумкасидан ялтироқ банкалар чиқарди.
– Буниси паштет, буниси узумнинг шарбати. Ана шуларни еб, ичсанг, тез кучга кирасан.
Комментариев нет:
Отправить комментарий