Муқаддима
Ассаломалайкум! Қўлингиздаги китобнинг биринчи нашри 1987 йил-да "Мен редакцияданман" номи билан чоп этилганди ва мақтаниш эмас-у, анчайин қўлма-қўл бўлиб ўқилганди. Йиллар ўтиб, бугуннинг (2003 йил) кўзойнаги билан қарасам, ибратомуз воқеалар, ашраф инсонлар, сурурли саргузаштлар билан бирга, социалистик реализмни ҳам анчайин қалаштирган эканман.
Зеро, мустақиллик борлиққа тиниқроқ кўзойнак билан қарашни, жадидона рафторни тақозо этади. Асарни қайта ишлашда бу эврилиш ва эминликларга эътибор бермасдан иложим йўқ эди.
Аслини олганда, бунақа эсдалик асар нафақага чиқиб олгандан ке-йин ва мункайиб борган сари ёзилади. Боиси: умр ниҳоясида насл ёки меърос қолдириш табиат ва жамиятнинг барҳаёт қонунидир. Лекин, нечун энди саргузаштларни (агар у кимлар учундир ибратли бўлса) қоғозга тушириш умидида кексаликни кутиш керак?! Табаррук ёшларга етиш насиб этса яхши, аммо олам ҳам тасодифларга тўла. Шунинг учун ҳам уни қирқ ёшлар атрофида ёзганман. Бугун - олтмиш ёшнинг эшигини қоқаётганимда, қайта нашр эттиргим келди.
Олтмиш – ғалати ёш. Ундан ўтгандан сўнг, бот-бот ўлим ҳақида ўйлаб қоларкансан. Қабристонга борганингда, мармар лавҳалардаги таниш номлар дилингни ўртандиради, зоҳиран қзинга жой чамалайсан. Аммо шунга қарамай, менинг қораламаларимга мемуар деб қарамаслигингизни сўрар-дим. Бир-икки турткилар сабаб бўлиб, мухбирлик ва умуман ижод чорраҳаларидаги курашлар хусусида ҳикоя қилгим келди, холос.
Журналистлар мактабидаги бир учрашувда публицистларга сабоқ бўладиган китоблар озлигини танқид қилишди. Улар ҳақ эдилар. Ибрато-муз асарлар нари турсин, улар учун тузукроқ дарсликлар ҳам оз.
Ўша воқеадан кейин бирор йил ўтгач, очерклар китобимга уч-тўрт қоғоз кириш сўзи ёзиб беришни сўрашди.
- Асосан, ўзингиз ҳақингизда бўлсин, - деди муҳаррир ноширларга хос такаллуф билан.
Рози бўлдим. Аммо бу вазифанинг маъсулиятини қўлимга қалам олгандан кейин обдонроқ ҳис этдим: қарийб йигирма беш йил давомида (ҳа, бу унчалик оз муддат ҳам эмас) ўзгалар ҳақида ёзавериб, шунга анчайин кўникиб қолган эканман. Ўзим ҳақимда ёзиш ноўнғай бўлаверди. Шунда "ўзи ҳақида" ёзилган айрим асарларга кўз югуртиришга тўғри келди. Негадир, уларнинг аксарияти менга унчалик ўтиришмади: бу муаллифлар воқеа-ҳодисани ўз манфаати йўлида бойитгани, билган ёки билмаган ҳолда "камина"ни бош қаҳрамон қилиб, ҳамду-санога эрк бергани сезилиб турарди. Отасининг баъзи хислатларини улуғлаш, турли тоифадаги раҳбарлар билан бўлган мулоқотларини дастурхон қилиб ёзгани ҳақида гапирмасам ҳам бўлади.
Хатоларчи? Йўқ, улар бу хусусда ёзишни унчалик эп кўришмаганди. Ваҳоланки хато, кўп ҳолда энг яхши сабоқ ҳамдир.
Хуллас, "ўзим хақимда" ёзабошладиму, яна бошқаларни ўйлаб қол-дим. Ибратли воқеалар, яхши одамлар хусусида очиқ-ойдин ёзавериш мумкин, аммо айрим сабабларга кўра, хатога йўл қўйган, адашган ёки борингки, менга нохушлик, носамимийлик қилган кишилар масаласида қандай йўл тутсам экан?!
Орадан шунча йиллар ўтгач, уларнинг иллатларини юзларига солиш одобданми?!
Адабиётда худди шариатдаги каби ўнғай йўллар кўп: айримларнинг номлари, манзилгоҳларини ўзгартираман. Бундан қаҳрамоним ҳам ўқувчим ҳам ранжимайди. Ижод одобини эса озми кўпми бузган ўринларда, улар мени кечиришар.
Идрок этганим, яна бир ҳақиқат шу бўлдики, тарихнинг қай бир босқичида бу фоний дунёга келишинг - омадинг ёки ютқазиб қўйишинг экан. Мен Иккинчи Жаҳон урушининг баравж кунларида туғилдим ва Яратганнинг иноятига қарангки, юртимда ҳар ўн-ўн беш йилда такрор-ланиб турадиган таҳликали хунрезликлар 1945 йилга келиб, батамом барҳам топди.
- Дадажон нега йўқ оёқларингиз,
Наҳот бувим сизни туққан ногирон?
Эҳ, ёғоч оёқли бўлмасайдингиз,
Қирлар қучоғида чопардик чунон
Нега оёғингиз йўқ-а, дадажон?
Уруш йилларида не-не қўл оёқ
Госпиталда қолиб кетганин
Ва улар ўрнини олганин таёқ
Бу қизчага ўқдириш қийин!
Шундай изҳор этгандим илк кечинмаларимни.
Тағин: шўролар замони нонини еб, ўлғайдим, аммо тақдир мустақиллик шарофатларидан ҳам бенасиб этмади.
Фақат икки тузумнинггина эмас, икки асрнинг ҳам гувоҳи бўлдим.
"Кайфиятингни баён этиб кет"... деган экан, Нодирабегим.
Ушбу китоб менинг кайфиятим, кечинмаларимдир!
Муддао эса, ҳидоят, даъватдан ўзга нарса эмас!
Шундай иш тутайликки, ҳаётимиз узлуксиз қувонч-у зафарларга эш бўлсин!
Арабларда ибратли нақл бор: "Ал фақру-фахри", яъни, фақирлик фахримдир.
Мазкур нақлга риоя этишга саъй-ҳаракат қиламан!
БИРИНЧИ ҚИСМ
БИРИНЧИ БОБ
МАУГЛИ
Вилоят газетасида чоп этилган илк мақоламнинг тафсилоти ғалати бўлган: агрономия куллиётининг иккинчи курсида ўқирдим. Тупроқшу-нослик фанидан дарсга кирган аспирант кулнинг, ҳа, одий ростмона кул-нинг бебаҳо ўғитлигини, унинг таркибидаги калций моддаси ҳосил тугун-чаларини сақлаб қолишини айтди. Мен учун бу янгилик эди: ундан бош-қаларни ҳам ҳабардор қилгим келди ва қўлимга қалам олдим. Иккаламиз-нинг фамилиямизни кўриб, аспирант қувонди, сўнг мақолага кафедра му-дирининг ҳам исм-шарифини тиркашни таклиф этди.
Орадан ўн кунлар чамаси ўтар-ўтмас, мақола босилиб чиқди: унда сарлавҳа ҳам, рақамлар ҳам жойида эди-ю , менинг фамилиям кўринмас-ди - фақатгина доцент билан аспирантнинг имзоси қолганди.
Ҳамкурсларимга бу мақолани мен ёзганимни айтиб, мақтанган эдим, улар каминани меровликда айблашди. Шундан кейин тахририятга бориб, бунинг сабабини билишга қарор қилдим. Аммо газетанинг бўлим мудири бу ҳаракатимни беандишаликка йўйди.
- Энди доцент билан аспирантнинг имзоси турганда, студент...га бало борми", демоқчи бўлди-ю, уёғини айтмай қўйақолди.
Бу воқеага кўп йиллар бўлди, лекин ҳамон газеталарда қўш имзо кўрсам, илк мақоламни эслайман, имзоси пастда турган муаллифга хай-рихоҳ, бўламан, азиятни асосан ўша чеканини (агар ундан пастдагиси олиб ташланмаган бўлса) ҳис этаман.
Курсдошларимнинг маломатларидан қутулиш учун ёзавердим, ёза-вердим. Таҳририятдан эса бир хил қолипдаги жавоб келаверди, келаверди.
"Газета расмий материаллар билан банд бўлгани учун ундан фойда-лана олмадик!"
Ўша пайтлар ана шу баҳонага ҳам ишонганман! (Афсуски, ҳозир муаллифга умуман жавоб қайтармай қўйишди). Ниҳоят, бир аёл канди-датлик диссертациясини ёқлаганини ёзиб юборгандим, эълон қилишди. Аммо бунинг ҳам иллати чиқиб қолди: ҳалиги аёлга "ветеринария фанла-ри кандидати", деган даража берилган экан. Менинг айбим билан "қиш-лоқ хўжалик фанлари кандидати" бўлиб кетибди. Шундай қилиб, газета-нинг эндигина қия очилган эшиги тағин ёпилди.
Бир куни таҳририятдан хат олдим. У батамом ҳидояткорона оҳангда ёзилган эди.
"Хурматли . . . . . . . . . . . . . . ев!
Институт тажриба участкасида синовдан ўтказилаётган ток ва мева навлари ҳақида ёзиб юборишингизни сўраймиз.
Салом билан, Ҳожиқурбон Ҳамидов!"
Шундай қилиб, Ҳожиқурбон Ҳамидовнинг топшириқларини изчил бажарадиган, у ҳам беминнат мадад ва маслаҳат берадиган бўлди. Шу орада шоир Нормурод Нарзуллаев билан ҳам танишдим ва у киши каминага эмин ва хайрихоҳ қўл чўзди.
Институтни битириб, бир йилга етар-етмас энтомолог бўлиб ишла-дим. Ана шу даврда олийгоҳда беш йилда эгаллаган сабоғимдан кам нарса ўрганмадим.
Каминани вилоят газетасига ишга таклиф этишмаганда, ҳаёт йўлим қайси ўзан бўйлаб кетишини айтишим қийин. Бу ҳақда ҳозир ҳам гоҳида ўйлаб қоламан: тўғри қилдимми шу соҳага ўтиб? Ҳозирги кунларда ҳам курсдошларимдан бир неча киши туман, вилоят миқёсида раҳбар, фан кандидати, доктори. Демак, мен ҳам публицистика йўлини танламаганим-да, ана шундай ашрафликларга эришишим мумкин эди.
Хўш, мабодо тақдир тақозоси билан орқага қайтиб, мени энтомо-логликдан газетага таклиф қилишса борардимми?
Ҳа, борардим! Бугун ижодда нимагаки эришган бўлсам (гарчанд салмоқсиз бўлса ҳамки) матбуотдан миннатдор бўлишим керак. Назаримда, публицист сифатида жамиятга, одамларга кўпроқ наф етказишим мум-киндай. Бунда агрономлик маълумотим ҳар қадамда асқотди.
* * *
Газетага ишга келиб, илк бор йўл қўйган ҳатоим ҳақида гапирмоқ-чиман.
Мен махсус мухбир бўлсам ҳамки, қишлоқ хўжалиги, адабиёт ҳамда иқтисод бўлимларига баббаравар кўмаклашардим.
Ўшанда адабиёт бўлимининг мудири, шоир Суръат Орифийнинг столи устидаги мактуб эътиборимни тортди. "Қоратоғли маугли" деб номланган бу мақолага география фанлари кандидати, Халқаро география жамиятининг аъзоси имзо чекканди. Унда ёзилишича, Форишнинг Қора-тоғ қишлоғида Жиян деган бола ногаҳонда йўқолиб қолибди, уни ҳарчанд излашса ҳам топиша олмабди. Орадан икки йил ўтгач, Жиянни бўрилар маконидан ушлаб олибдилар. Бола бўрига ўхшаб увлайдиган, тўрт оёқлаб юрадиган, овқатни ҳам ўша жониворлардек чўккалаб ейдиган бўлиб қол-ган экан. Мақолага Жияннинг турли ҳолатдаги суратлари илова қилин-ганди: фотолар ҳам унинг ғайритабиийлигидан далолат берарди.
- Қизиқарли мақола экан, - дедим, негадир Орифийнинг эътиборини тортиш илинжида.
У ойлаб эътиборсиз ётган мақолани ўқиб чиқди-ю, фикримга қў-шилди; тайёрлаб беришимни илтимос қилди. Мен ҳам мақолани машинкадан чиқариб бердим. Шоир олди-қочди жойларини қисқартириб, силлиқлаб секретариатга топширди.
Мақола босилиб чиқди ва кўпчиликнинг эътиборини тортди. Уни йиғилишда мақташди. Ой охирида бўлим мудирига мукофот ҳам беришди.
Бўлим мудири, муҳаррир менинг ҳиссамни таъкидлашмаганини ўйлаб, жилла ўкиниб юрганимда иш тескари тус олиб кетди.
Рус тилида босиладиган газетанинг муҳаррири (Лев Абрамович) анчайин калондимоғ, нописанд, ҳаннот одам эди. Лекин шунга қарамай, у билан ҳисоблашишарди: хушлаган кишисига уй, машина олиб бериш, бу корчалонга қийин эмасди. Лев Абрамович редакциямиздан фақат Орифийнинг хузурига кириб турар, у билан адабиёт хақида суҳбатлашишни хуш кўрарди.
- Бу редакцияда энг доно одам - сен, - деярди у Орифийни ҳижолатда қолдириб.
Бир куни у суҳбат чоғи, газета тахламини варақлайди ва ногаҳонда "Қоратоғли маугли"га кўзи тушади. Бўлим мудири мақоланинг мазмунини айтиб бергач, қизиқиши янада ортади.
Хуллас, мақола рус газетасида босилиб чиқди. Республика матбуотида эълон қилинди. Кўп ўтмай радио ва телевидение бу сенсациядан одамларни ҳабардор қилди. Маугли тўғрисидаги шов-шувлар кундан-кун авж олар ва Лев Абрамович ҳатто асл муалифни ҳам тан олмай, бу янгиликни ўзи кашф этганини кўкрак кериб гапирарди.
Самарқандда мазкур масала юзасидан матбуот анжумани ўтказиладиган, Жиян тўғрисида филм олинадиган бўлди. Чунки биздан ҳали маугли чиқмаган ва бунинг ўзига яраша илмий аҳамияти бор эканда.
Тасодифни қарангки, Москвадан чиқадиган "Комсомольская правда" газетасининг ходими Лев Абрамовичнинг "Маугли ҳузурида" деган мақоласини эълон қилишдан олдин, шу соҳа бўйича йирик мутахассисга кўрсатади.
- Мен бу гапни эшитдим, - дейди олим ишонқирамай, - ахир Ўзбекис-тон Ҳиндистон эмас-ку! Қишда совуқ ўттиз даражадан ошиб кетади: бола нари турсин, катта ёшдаги одам ҳам қотиб қолади. Бунинг устига овқатсиз, бошпанасиз...
Бу жумбоқ ҳамон бошимни қотиради. Нега буни мен ўйлаб кўрмадим? Нега бу очиқ хақиқатни мазкур мақола эълон қилинган ўнлаб (ҳа, ўнлаб) оммавий-ахборот воситаларининг маъсуллари хаёлдан кечирмадилар?
"Журналист", "Маугли сабоқлари" сарлавҳали мақоласида Форишга уюштирилган экспедиция натижаларини ёзиб, минглаб, миллионлаб ки-шилар алданганлигини надоматлар билан маълум қилди.
Аён бўлишича, боланинг асли исми Мамат бўлиб, ота-онасидан эрта ажралгани, тоғасиникида яшагани учун, Жиян дейишаркан. Жиян ҳақиқатдан ҳам қишлоқда икки йилча бўлмабди. Бу ҳақда тоғасининг гапи айнан келтирилганди.
"Болада сал етишмайди, савдойироқ. Бальницага олиб бордим: қишлоқчилик - тоғаси сиғдирмабди, дейишмасин, деб ҳалиги гапни тарқатганман".
Лев Абрамович бор айбни бошқаларга тўнкамоқчи бўлди, аммо тусланиш наф бермади: ғалчани ишдан олишди.
Муҳтарам ўқувчим! Мабодо сиз бирор газета ёки журналда фалон тоғда қор одам бор, фалон қишлоқда бир табиб докторлар тузатаолмаган ҳар қандай беморни даволаб юборади, фалон кўлда диназаврлар яшайди, фалон жойда коинотдан одам келибди, деб ёзса сира ишонманг! Ишонманг, тамом! Бундай бўлиши мумкин эмас! Биз бундай мўъжизаларни бир умр кутиб яшаймиз - шунинг учун ишонгимиз келади ва туйғуларимиз бизни бот-бот чалғитиб туради. Бўлгани шу!
Мобода сиз журналист бўлсангизу, ном чиқариш учун ана шундай олди-қочди гапларга кўп ўрин берсангиз, бу ғирромлик бўлур эди.
Чингиз Айтматов таъбири билан айтганда: «Одам боласини Худонинг ўзи билан ёқалаштириб қўядиган газетачилардан» асрасин.
Матбуотдай муқаддас нарсага нуқул ёлғон ёзиб, одамларни чалғитиш дастурхон устига муляж1 қўйишдай гап.
ИККИНЧИ БОБ
ТОМОШАБИН АДОВАТИ.
Матбуот ҳаётдан олдинда бўлиши, оммани эргаштириши керак, дейишади назариётчиларимиз. Лекин амалий жиҳатдан у ҳаёт билан баббаравар қадам ташлагандагина таъсирчан, оммавий бўлишига бир неча бор ишонч ҳосил қилганман. Гоҳида олдинлаб кетиш ҳам ҳаётдан узилишга сабаб бўларкан. Бунинг эса орқага қолишдан фарқи кам.
Тан олиш керак, бизнинг оммавий-ахборот воситаларимизда бундай узилиб қолиш ҳоллари сероб. Одамларга микрофон тутсангиз, ёки блокнотингизни қўлга олсангиз, уларнинг фақат гап оҳангларигина эмас, юз тузилишлари ҳам таниб бўлмас даражада ўзгариб кетишига, энг аввало, биз журналистлар айбдормиз! Модомики, бугунги оммавий-ахборот воситалари ҳақида гап кетар экан, бу борадаги ислоҳотлар ҳақида тўхталмасак, инсофдан бўлмас. У пайтларда Самарқандда атиги иккита газета чиқарди. Ҳозир бўлса... Аммо шунга қарамай дилга етиб борадиган гаплар тақчилроқ. Аксар мухбирлар шўролар даврини ёмонлашдан нарига ўтишмаябди.
Майли, мавзудан четлаб кетмайлик.
Ўша пайтларда опера ва балет театрида мунтазам тарзда "Деҳқонлар куни" ўтказиб туриларди. Театр намойишлари бошлангунча, колхозчилар тарихий жойларда, бозор, ресторанларда бўлишар, кечқурун уларга "Жи-зель" ёки "Чио-чиосан"ни кўрсатишарди.
- Бизни танқид қилишди, деди бир кун бюродан қайтган муҳаррир ўринбосари, - чунки "Деҳқонлар куни"ни ёмон ёритаяпмиз. Деҳқон оила-си билан опера кўради-ю, биз бу ижтимоий ўзгаришни қадрламаймиз, мағзини чақиш ўрнига ахборот билан чекланамиз!
___________
1. Мумдан ясалиб, бўялган "мева"
Шундай қилиб, бу вазифани менга юклашди. Ярим саҳифали репор-таж тайёрлайдиган бўлдим. Тажрибали журналистлар йўл-йўриқ кўрса-тишди: артистлар билан колхозчиларнинг мулоқотларига қулоқ солишни, залда ўтирган колхозчиларнинг ҳис-туйғуларини илғаб олишни маслаҳат беришди.
Аммо театрда батамом бошқача манзарага дуч келдим: майдонда оломон тўпланиб турар, негадир ичкари киргиси келмас, ит эгасини, мушук бекасини танимасди. Кўплар тешик кулча, хўрозқанд харид қилган бўлиб, уйга кетишга шошилишар, нарироқда ўн чоғли ширакайф кишилар бир-бири билан сану манга боришаётганди. Бир маҳал улар муштлашиб қолишди.
Маълум бўлишича, томошабинлар шаҳар чеккасидаги икки қишлоқ-дан бўлиб, бир вақтлар ана шу даҳаларнинг бирида яшайдиган йигит нари томондан соҳибжамол қизни олиб қочган экан. Қиттай ичиб олгандан кейин ўша адоватлар ёдга тушибди ва ғазаб отига минишибди.
Ғазаб эса ичингдаги тимсоҳдир!
Уни нарироқ ҳайдаш керак!
Мен милиционер излаб залга кирдим. Эшик олдидаги мижғов милиционер фақат залга кирган кишиларни ташқарига чиқармаслик учун қўйилганини, постни ташлаб кетолмаслигини айтиб, афсусланди. Ичкарида эса ҳаммаси бўлиб ўн чоғли томошабин ўтирар, улар ҳам чиқиб кетиш ташвишида эдилар. "Жизел" бошланганди.
Ниҳоят, милицияга телефон қилдик. Улар етиб келишди ва жанжални бартараф қилишди.
Бу ҳолни ўз ҳолича ёзсам, устимдан кулишлари аниқ эди, аммо ёзмасам ҳам маломатга қолардим. Лекин бошдан-оёқ ёлғонни битиш ҳам инсофдан эмасди. Ниҳоят мен "Деҳқонлар куни" ёмон ўтганини, уни яхшилаш тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларимни қоғозга туширдим. Бу ишга хўжалик раҳбарлари бош бўлишлари зарурлигини, шу билан бирга театр ҳам колхозчиларнинг дидини ҳисобга олиб, яхши концертлар қўйишини таклиф қилдим. Лекин кўнглимдан ўтгани бўлди - уни ўтказишмади. Бу ҳам етмагандай, бўлим мудирларидан бири йиғилишда сўз олиб, идорада: "қошиқ кўпайиб кетганидан" нолиди-ю, менга кўз ташлаб қўйди.
Ҳаёт эса ўз ишини қилди: кўп ўтмай "Деҳқонлар куни"ни бекор қилиш-га мажбур бўлишди.
УЧИНЧИ БОБ
НОХУШ МАНЗИЛГОҲ
Мухбирлик - ёзувчи учун энг яхши мактаб. Газета, журнал, телевиде-ние ёки радиода ишласангиз, - касбу кор тақозаси билан қаерларга бош суқ-майсиз, кимлар билан мулоқотда бўлмайсиз?!
Вилоят газетасида ишлаб юрган пайтларимда жасадлар қаторлашти-риб қўйилган моргга ҳам; жиннихона, қамоқхонага ҳам кириб чиқишимга тўғри келган.
Моргга кирганимни эсласам, ҳамон этим жўнжикиб кетади.
Шифохона этагида жойлашган бу пастқам бино ўша пайтларда жуда хароб бўлиб, пойдеворидаги ғиштлар емирилган, шувоқлари кўчиб кетган эди. Бу бинони таъмирлашди, мармар қопламалар билан зеб беришди, аммо у ҳамон нохуш ва совуқ! Чунки у - морг! Бир шоир бу иборани: "Марҳумларнинг охирги роҳат гўшаси", деб шарҳлаганди. Уни маргхона ҳам дейишади. (Марг: тожикча -ўлим дегани).
Бинонинг ичи зах, ним қоронғу эди. Марҳумлар никель дасталари занглаб кетган темир кроватларда ётишар, устларига ёпилган оқ чойшаб, кафанга ўхшаб туйғуларингни ғижимларди.
Дилимни беҳудуд ғусса босди.
"Зах ва қоронғу жойда ётқизилган ҳолда сақлансин".
Муҳтарам ўқувчи! Бу жумлани қаерда ўқиганингизни эслайсизми? У минераль сув шишасидаги ёзув. Ҳар гал ана шу ёзувни ўқиганимда ҳам, негадир лоп этиб, ўша маҳзун манзара кўз ўнгимга келади.
Турли ёш, миллат, касб-корга мансуб бандалар бу дахшатли "роҳат гўшаси"да ҳеч нима даъво қилмай, асаблари ҳам бузилмай, жимгина ётишарди. Улар орасида инфарктдан ўл (дирил)ган хўжалик раҳбари, ногаҳонда сирли жон берган терговчи, овқатдан заҳарланган корейс қизи, ҳали чимилдиққа кириб улгурмаган келин куёв ҳам бор эди.
Инсон қисмати нақадар ранго ранг!
Бу ерда ҳеч кутилмаган оқибатлар билан юзма-юз бўлади, дафьатан ҳушёр тортади, киши. Жумладан, келин билан куёв ЗАГСдан қайтаётиб, автомобил ҳалокатига учрашган экан. Машина капоти устига ёпилган сўзана узилиб, шофёр ойнасини тўсиб қўйибди. Улар МАЗга бориб урилибдилар....
Тақдир уларга лоақал ҳаловатсиз бир оқшомни ҳам раво кўрмагани аламли, албатта.
Ташна кетган лаблар!
Қониқмаган эҳтирослар!
Чап томонда бир нечта бўш кроватлар. Уларга "меҳмон" бўладиганлар шу тобда нима иш қилишаётганикин?
Эҳтимол, қадаҳ кўтаришаётгандир.
Эҳтимол, бўса олишаётгандир.
Эҳтимол, дарддан тўлғанишаётгандир.
Бу ерда занглаган кроват уларга мунтазир.
Инсон қазо қилганда эса ўзи билан оламни олиб кетади!
Майли, мавзудан узоқлашиб кетмайлик. Мен бу ерга қил-шчётка фабрикасининг ишчиси, толеи забун Аъзамовнинг шикоятини текширгани келгандим. Унинг ўзи билан эса илк бор муҳаррир хонасида учрашдим. Икки кўзи ожиз, барваста, чайир, якров, баджаҳл одамни кўз олдингизга келтиринг. Шунақа эди у!
- Тагига етмасам қўймайман, - сўзида давом этди қори, муҳаррир бизни таништиргандан кейин, - кўр ушлаганини қўймайди, деб эшитганмисиз?! Онасини кўзига кўрсатаман, ж... ни!
- Мана бу йигит сиз билан боради, шуғулланади, - деди бошлиғим ғал-вани бошидан соқит қилиб.
- Қаерда жанг қилгансиз, - сўрадим ташқари чиққач, ва у Жаҳон урушининг ногирони эканлигини айтгач.
- Ҳеч қаерда! Фронтга етиб бормай, поездимизни бомбардимон қилишди, ж.... лар! Кўзимга бир нима келиб урди: кўп госпиталларда ётдим.
У морг санитарини порахўрликка айблар, буни газетада фош қилиш-ни талаб (илтимос эмас) этарди. У билан эҳтиёт бўлиб гаплашиш зарур-лигини тезда ҳис этдим. Чунки Аъзамов даъфатан жаҳлга минар, алла-кимларни болохонадор қилиб сўкиб қоларди.
- Ижроком раисини стул билан туширганман, - деди у тантана оҳангида, - уй бер, деб уч марта бордим. Нуқул баҳона қидиради. Тўртинчисида стулни отиб юбордим. Афсуски, тегмади! Кейинги борганимда ордерни ёзиб, ёрдамчисига бериб қўйган экан. "Кириб, раҳмат, деб қўяй", десам унашмади. Ўзимиз айтамиз, дейишди. Биринчи қаватдан уч хонали уй олдим. Бир тожик жўрам бор: ҳовлисида ҳамиша ўнтача қўй боқади. Ҳар байрамда биттасини сўяди. Шунга ҳавасим келди: учта қўй олиб, балконда жой қилдим. Жониворлар денг саҳар мардондан туриб маърайди. Ёзга келиб, денг, балкон сасиди, пашша кўпайди. Қўшнилар ўзимга "ғинг" ҳам дейишмай, юқорига ёзишди. Комиссия келиб: "Балконда қўй боқиш мумкин эмас", деди. "Қаерда ёзилган бу гап? Кўрсат!" дедим. Хуллас, коттедж беришди. Ҳовлиси ҳам бор. Ҳозир ўша ерда яшайман.
Аъзамов аризасини бир неча нусҳаларга кўчиртириб, турли ташки-лотларга юборган экан. Соғлиқни сақлаш бўлими врачи билан ҳамкор-ликда текширадиган бўлдик.
Санитар ориқ, заҳил, лекин бечораҳол одам эди.
- Қори ака бизни ҳасса билан урдилар, - деди у йиғламсираб, - ҳам ғарлик, ҳам пешгирлик эканда: энди устимиздан ёзиб юрибдилар. Текши-ринглар - ҳақиқат бор-ку! Лекин мен шикоят қилмайман! Бўлмаса, гувоҳларим ҳам бор! Ўзига ташладим!
Биз ишни жанжал сабабларини ўрганишдан бошладик.
Маълум бўлишича, тақдир Аъзамовни икки томонлама исканжасига олган: кўзи ожиз бўлиши устига безурриёд экан. Хотини билан нақ қирқ йил бирга яшаб, бирга ишлашибди; унинг вафотидан кейин чол қийналиб қолибди, ҳамкасбларининг маслаҳати билан болалар уйидан тўрт ёшли ўғил олибди. Бола жуда зийрак, доно экан. Қори бу ҳақда надомат билан гапиради.
- Отини, ўзгартириб Равшан деб қўйдим. Менга ўхшамасин, кўзлари ҳамиша нурафшон бўлсин, деб шундай қилдим. Аломат эди-да! Мени ишга олиб борарди, нон, сутни ўзи харид қилиб келарди.
Эҳ, шуни ҳам кўп кўрди-я!
Азиз ўқувчим! Сиз жамоа жойлари, магистрал йўл ёқаларидаги неон чироқларига бир лаҳза эътибор беринг-а! Унинг қуйи қисмида предохронител деган мато ўрнатиладиган, симлар уланадиган қутича ҳам бўлади. Одатда ана шу қутичанинг эшиги ҳавфсиз қилиб беркитилиши керак. Лекин айрим бефаҳм монтёрларнинг айби билан баъзан у очиқ ҳам қолдирилаверади.
Қори ўғли билан бекатда турганда, бола беихтиёр ана шу сандиқ-чадаги предохронителни олмоқчи бўлади, уни ток уради.
- Равшан шундоққина қўлимда жон берди, - дейди қори дил тўла дард билан, - кейин хушимдан кетиб қолибман. Ўзимга келсам, болани олиб кетишган экан. Излай-излай маргхонадан топдим. Олиб кетаман, десам, бу занчалиш санитар қўймайман, дейди: операция қилармиш! Лекинда қўлингга қарайди! Шундай жойда! Кейин урдим ғалчани! Чидаб бўладими?!
Биз регистрация ҳужжатларини синчиклаб текширишга киришдик: "тез ёрдам" навбатчилари, улардан сўнг хирурглар қайд этган қоғозлар -, аммо ҳаммаси сарамжон-саришта эди. Сўнгги ойларда фақат бир киши операция қилинмаганини аниқладик - бу ҳам қорининг ўғли бўлиб чиқди.
- Шикоятингиз исботланмади, - деди эртаси мен билан текширишда иштирок этган врач қорига, - ҳаммаси рисоладагидай экан.
- Исботлангда, - деди Аъзамов ҳам зарда билан, - ахир, шунинг учун мояна оласиз, бола-чақа боқасиз!
Врач индамади. Қори мен томон ўгирилиб, давом этди:
- Духтирлар жуда аҳил халқ бўлади: бир-бирининг айбини ёпади, ле-кин журналист ҳақгўй бўлиши керак! Исботланг! Мен барибир қўймайман!
Бир ҳафтадан кейин у муҳаррир ҳузурида охирги қарорини айтди.
- Менинг кўзим кўр бўлса ҳамки ўша порахўрларни кўрдим, лекин сизлар кўрмадиларинг! Мен ёзаман! Шахсан Шароф Рашидовга ёзаман! Исботлангандан кейин, кириб салом бераман! Ландаҳўрлар! Нобарорлар!
У айтганини қилди, исботлади - прокуратура ходимлари санитарни пора билан қўлга туширдилар.
Биз мутлақо бошқа томонларни титкилаб юрган эканмиз, ваҳоланки санитарнинг пора олиш усули анча жўн экан: марҳум операция қилингач, унинг яқин кишилари келганда, уларга тасалли бериш, кўмаклашиш ўрнига:
- Ана, ўликлар орасидан топиб олинглар! Буларнинг орасида куйгани ҳам, чавақлангани ҳам бор, - деб қўшиб қўяркан.
Табиийки, бундай пайтда ва ҳалиги нохуш гапдан кейин ҳамма ҳам сесканиб кетади; бунинг устига санитарнинг таъмаси сезилиб туради. Садқаи сар, деб унга пул чўзишади.
Қори қайтиб келмади.
Ҳозир ҳам ўша ҳодиса ёдимга тушса, ўйлаб қоламан: балки шу кунларда ҳам айрим шаҳарларда марҳумлардан бож ундираётган тубан қаланғи-қасангилар бордир?!
Улар муқаддас қонунларимиз олдида жавоб беришлари шарт!
Биз ўшанда бу тафсилотни газетага ёзмадик. Аммо мазкур клиникада тарбиявий ишларнинг бўшлиги, набарор монтёрлар ҳақида, никоҳ маро-симларида машиналарни безашга қарши мақолалар эълон қилинди. Энг муҳими, бу чиқишларимиз изсиз кетмади. Улар "ишлади". Бунга амин бўлдим!
ТЎРТИНЧИ БОБ
О, ОНА ТАБИАТ
"Табиатни севасизми?" деб аталган биринчи китобчам 1975 йили босилган бўлса-да, уни ўша илгарироқ ёзган эдим.
Табиат ҳақида қалам тебратишимга энг аввало, инглиз табиатшуноси Жан Дорстнинг "Табиат нобуд бўлгунча" деган китоби сабаб бўлди. Инсон она табиатни "олов, кимё ва чиқинди ёрдамида" нобуд қилаётганлигини у шунчалик оташин публицистик эҳтирос билан очиб берганки, таҳсин айтмай иложингиз йўқ!
Яхши китоб - беқиёс қудрат! Атрофимдаги дарахлар, қушлар, ариқ-ларни қайта кашф этгандай бўлдим. "Бобурнома"ни такроран ўқиганимда, навқирон Заҳириддин кўз ўнгимда саркарда ва шоирдан кўра, энг аввало, зукко табиатшунос бўлиб гавдаланди. Кейин табиат ҳақидаги адабиётлар-ни ўқишга киришдим: Пришвин, Леонов, Арманд...
Сўнг жониворлар, тоғлар, гиёҳлар ҳақида ёзабошладим. Уларни мадҳ этиш билан чегараланмай, мададга муҳтожлигига кўпроқ урғу бердим. Га-зета ва журналлар тузаётган "рационда" таъбир жоиз бўлса бундай "таом"ларга эҳтиёж катта эди. Шунинг учун бирин-кетин эълон қилишга киришишди.
Ўшанда деворий газетага менга ҳазил қилишгани ёдимда. Расмимни беўхшов чизиб, менинг номимдан: "Табиат битмас-туганмас завқ, илҳом ва ...гонорар манбаи" деб ёзишганди.
Ўзингиз тасаввур қилинг, агар ҳавода кислород бўлмаса, одам икки-уч дақиқада нобуд бўлади. Аммо табиат бунга йўл қўймайди. Биз ҳавони зўр бериб ифлослантиришимизга қарамай, табиат уни тозалайди ва ўпкамиз учун керагича тоза ҳаво етказиб беради.
Дарёлар бўлмаса-чи, қуёш бўлмаса-чи?
Йўқ, улар бўлишади! Она табиатнинг боқий қонунларига бўйсуниб, тирик мавжудодга хизмат қилишаверади!
Бугун табиатни севишнинг ўзи оз. Зотан у бизнинг табиатпараслиги-мизга заррача муҳтож эмас! Лекин уни муҳофаза қилиш ҳаммамизнинг инсоний бурчимиздир. Бу борада журналист потенциал қудратга эга эканлигини унутмаслиги лозим.
Мен табиат ва уни муҳофаза қилиш тўғрисида матбуотда ёзган мақолаларимни Ж.Дорс, Р.Персон, В. Песков асарларига таққослайдиган бўлсам, ҳижолат тортиб кетаман. Табиат ҳақидаги билимим ва маҳоратим етишмаганидан надомат чекаман!
Ниҳоят энтомология кафедрасининг доценти Н.Козимирский мени илмий ишга таклиф этди. Газетадан кетмаган ҳолда фан билан ҳам шу-ғуллана бошладим. Мавзу - ғалла қандаласига қарши биологик курашиш-да унинг антенаси (мўйлови) ҳусусиятларини ўрганиш ва ишга солишга бағишланган эди.
Бу жуда тор эмасми? Миттигина ҳашаротнинг кўзга аранг кўринадиган мўйловида ҳам жумбоқлар бор эканми, деб сўрашингиз мумкин. Жуда қисқа муддатда қандала мўйловида ўнлаб докторлик диссертациялари ўз кашфиётчиларини кутиб ётганига ишонч ҳосил қилдим. Қандала ва аксарият ҳашаротлар мўйлови билан "ҳидлайди", "кўради", "эшитади". Мўйловдаги жонстон органи деб аталадиган қисм ультратовушлар чиқариб, шу восита билан жонивор ўз жуфтини топиб олади.
Бу мавзуда адабиётлар жуда оз эди. Борлари ҳам инглизчадан таржима қилинмаганди. Шунга қарамай, иштиёқ билан иш бошладим: чўнтагим, столим тормасидаги пробиркаларга нуқул қандала солиб юрадиган, унинг мўйловини турли узунликда кесиб, ҳашарот ҳолатини кузатадиган бўлдим.
Сарҳадсиз уммон эди буларнинг бари!
Аммо ишни охирига етказиб бўлмади: домла Москвада докторлик диссертациясини ёқлаётган пайтда инфаркдан жон берди. Кейин бошқа раҳбар тополмадим.
БЕШИНЧИ БОБ
"ШОИРЛАР ПАЛАТАСИ".
Адабиётда "сакраб кетиш" деган ибора бор. Одатда тажрибали ёзувчилар бундай йўл тутишмайди. Уларнинг асарлари бошдан оёқ қуйма бўлади. Тан олиш керакки, менда бундай қусур анчагина.
"Сакраб кетиш" масаласида китобхонларнинг ҳам кўпчилигини оқлаб бўлмайди. Баъзан саҳифалар, бобларни ташлаб кетадиган одатларимиз йўқ эмас. Буни "чўқилаб ўқиш" дейишади. Айб ёзувчидами, ўқувчидами, - буни билмайман, аммо мен яна андак орқага сакраб, сизни бир шикоят тарихи билан таништирмоқчиман.
"Мен, деб ёзган эди шикоят эгаси, катта ноҳақликка дуч келдим: бошлиқлар устидан ёзганим учун руҳий касаликлар шифохонасига ётқи-зишди. Милициядагилар, докторлар билан тил бириктириб, шу қа-биҳликка қўл ўрдилар безбетлар!
Ҳурматли редакция! Бирор муҳбир келиб, мен билан гаплашишини илтимос қиламан!"
Ҳатга илова қилиб, у шеърларини ҳам юборганди. Мактуби сингари шеърлари ҳам равон эди, уни савдойи одам ёзганига ишониб бўлмасди. Машқларини адабиёт бўлимининг мудирига кўрсатган эдим, у ҳам фик-римга қўшилди.
- Газетага берса бўладими, - сўрадим.
- Йўқ, бўлмайди, - деди у анча кескин, аммо сабабларини айтмади.
Бош врач мени анча совуқ қарши олди. Мақсад-муддаомни айтганимдан кейин ҳам ҳолати ўзгармади. Бу эса унинг менга ўхшаш анча-мунча муҳбирлар билан мулоқотда бўлганидан далолат берарди. Ниҳоят у гапимни лабимдан юлиб олиб, навбатчи врачни чақирди ва дуппа-дурустдан буюрди.
- Бу муҳбир укамни "шоирлар палатаси"га олиб бориб, "ёзувчи" билан таништиринг! Кўрсинлар, гаплашсинлар. Касаллик тарихини ҳам кўрса-тиб, тушунтириб беринг.
"Шоирлар палатаси", "ёзувчи". Бу иборалар менга дафъатан қаттиқ ботди. Чунки ўзим ҳам бир неча йил шеър машқ қилганман. Бир танқидчи шеъримни ўқиб, унда поэтикликдан кўра сюжетлилик ошиб кетганини, назмдан кўра насрга мойиллигини ўқтирганди. "Бу тийран кўзлар" деб аталган мазкур шеърда лирик қаҳрамон кўзи ожиз бўлиб туғилганини айтиб, кунлардан бирида доктор, бирор кимса қорачиғини берса, олиб ўтказиши мумкинлигини маълум қилади. Ҳеч ким бунга рози бўлмайди, Аммо лирик қаҳрамоннинг онаси иккала кўзини ҳам инъом этади.
Бош врач авзойим ўзгарганини сезиб, ноиложликдан ҳалиги врачни койиган бўлди.
- Бундан кейин ўн учинчи палатани "шоирлар палатаси", демайлик. Ҳалиги беморни ҳам ўз номи билан айтиш керак. Тоштемирмиди, ни-майди оти.
У врачдан тасдиқ жавобини олгач, менга ўгирилди.
- Мабодо аччиғингиз келмасин: шу ҳафтанинг ичи уч киши текши-ришга келди. Бу Тоштемирвой ҳам дуч келган жойга ёзавераркан...
Менга ҳамроҳ бўлган врач йўл-йўлакай Тоштемирнинг касалиги ҳа-қида гапирди. Бу асаб касаллигининг махсус тури бўлиб, куз ва баҳорда, шунингдек, асаб бузилганда авж оларкан.
- Раҳбарлар устидан ёзгани ростми?
- Ростдир. Бизнинг ҳам устимиздан ёзди-ку.
"Шоирлар палатаси". У кечагидек кўз ўнгимда турибди. Коридор деворларига қўлга тушган бўр, кўмир парчаси билан "шеър" битиб ташланганди. Кимлардир ўзича берилиб монолог ўқирди. Коридор ўртасида чойшаб тўшаб олган художўй бир бемор берилиб, намоз қироат қиларди.
Тоштемир ўттиз ёшлардаги озғин киши бўлиб, саранжом-саришталиги билан ажралиб тураркан. Газетадан келганимни эшитиб, қувонди, миннатдорчилик билдирди. Унда девона ёки телбаларга хос бирорта аломат кўзга ташланмасди; Тоштемир жоҳил одамлар ҳақида дилгиргина шикоят бошлаганда ҳам кўзларида босиқ дард кўрдим.
- Бу ер ноқулай, - дедим унга, - юринг, санитарлар хонасига кирай-лик, баҳузур гаплашиб оламиз.
Ногаҳонда унинг кўзларида олазараклик пайдо бўлди: менга, врачга нохуш назар ташлади.
- Бормайман! Биламан мақсадларингни, - деди у кескин, лекин шикаста оҳангда - сизлар билан гаплашишни истамайман!
Ҳақиқатдан ҳам у биз билан гаплашмай қўйди. Унинг ўрнига ёшгина йигит келиб, паст овозда шипшиди.
- Уни қўйинглар! У - жинни! Ёмон одамлар кўп. Улар бу ерни жиннихона дейишади. Нотўғри гап! Бу ер - руҳий касалхона. Киришда ёзиб қўйибди. Ўқидингизми? Ака!
- Ўқидим, - маъқуллаб бош тебратдим.
- Биз руҳлар билан гаплашамиз. Улар ҳамма гапни бизга айтишади, ака!
Врач уни койиб берди. Бечора бир лаҳза жим турди-ю, тағин давом этди.
- Менда уйқу йўқ, ака! Кечаси билан юриб чиқаман! Хотиним ўзини осиб қўйди. Тўйимизга бир ҳафта бўлганди... Ака...
Тоштемир эса барибир гапирмади.
Мен ҳужжатларга ҳам унча ишонқирамай, бояқишнинг қишлоғига ҳам бордим: унинг қавмлари минг надомат билан ана шу бедаво дардга чалиниб қолганини гапириб беришди.
Шифохонада бўлганимда медицинамизнинг анчайин ожизлигидан ачиндим ҳам. Бу беморларнинг талайи йиллар оша шифо топмаётган экан. Инсоният ақлли механизмлар, компьютерлар, сунъий йўлдошлар кашф этаётган бир дамда, сочдай келадиган нерв толаларини тиклаёлма-ётганлиги ачинарли ҳол эди, албатта!
НОМАЪЛУМ РАССОМ
Ғалатида ўзи: одамлар бой бўлишни исташади, аммо бойларни ёқтиришмайди.
Маҳалладошлари уни ҳам хушламайдилар. Деярли ҳар йили янгиланиб туриладиган машиналар, данғиллама иморатдаги чет эл жихозлари нопок йўл билан келаётгани устига феъл-атвор ҳам ҳалигидақа...
Шунга қарамай унинг олдига келиб туришади, илтифот кўрсатишади. Ахир, кимнинг ташвиши йўқ? Бировга ғишт, бошқа бировга кўмир зарур бўлиб қолади. Кимнингдир ўғлини судда ҳимоя қилиш керак, яна биров машина ололмай ҳалак. Бунақа юмушларга унинг суяги йўқ: танишларин ишга солади, урушда "қон тўкканини" пеш қилади, булар ҳам иш бермаса тегишли жойларга ёзади.
Шаҳарга туташ колхознинг бригадири унинг уйига ёз давомида мева, сабзавот жўнатиб туради. Авжи пишиқчилик даврлари ўзи ҳам келади, маҳсулотни топширолмай овора бўлаётганидан нолийди. Шунда бу одам унинг мушкулини осон қилади, гоҳида алоҳида вагон ҳам олиб беради.
Киборларга хос нописандлигини жиним ёқтирмаса, бунинг устига суҳбатимиз унча қовушмаса ҳамки, унинг қаршисида ўтириб, мешчан фалсафасига қулоқ тутишга мажбурман.
Бу даргоҳга ижара излаб келганим кечагидай ёдимда. Менга пешвоз чиққан хушбичим бека болахонадаги уй бўшлигини, хўжайин эса кечқурун келишини айтди. Ўша куни қоронғи тушмасдан етиб келдим ва бу одам билан танишиб қолдим. Ёдимда: хўжайин менга худди бозордаги харидорларга хос синчковлик билан разм солди-ю, қаерданлигимни суриштириб қолди.
- Ургутданман, - дедим, сўнг қўшиб қўйдим: - Юрфакда ўқийман.
- Ҳа, тузук, - деди у чиройи очилиб, - ургутликлар закунчи келади ўзи.
Шу билан гапимиз тугади. Иккаламиз ҳам жимиб қолдик.
- Майли, - деди, у ниҳоят, - аммо маст бўлинса, аёл-паёл олиб келинса хафалашиб қоламиз.
Кўчиб келганимнинг биринчи ҳафтаси эди. Кечқурун хонамга кириб кетаётганимда, хивичдан тўқилган креслода ялпайиб ўтирган хўжайин мени чойга таклиф қилиб қолди. Унинг рўпарасидан жой олдим-у, ногаҳонда нигоҳим кўкрагига чизилган катта расмга тушди. Табиатан баданида турфа ёзувлар ва расмлар бўлган кишиларни ёқтирмасдим. Нохуш бўлдим. Хўжайин ҳол-аҳвол сўраган бўлиб, чой узатди. Унинг кайфияти яхши эди. Ўзимни мумкин қадар бепарво тутишга уриниб, унинг кўкрагига тағин зоҳирий назар ташладим. Балоғат ёшидаги қизнинг жуда зўр ҳафсала ва дид билан чизилган расми эди у. Қиз бошини осиёлик жувонларга хос танғиб олган бўлса-да, қирра бурни ва яна алланималари европача эди. Кўкраги жуда бўлиқ, сийнабанди осмонранг. Кўкрагининг ярми хўжайиннинг майкаси остида қолганди. Аммо, синчиклаб қаралса, тўр остидаги унинг бор вужудини кўриш мумкин эди. Назаримда, у ҳозиргина чўмилишдан чиққандай, устига енгилгина мато ташлаб олганди. Қизнинг боши негадир бир оз хам қилиб чизилганди, табассумида билинар-билинмас ғуссами, истеҳзоми яширинганди.
- Ўқиш қачон тамом бўлади? - ногаҳонда сўраб қолди хўжайин.
- Яна бир йил бор.
- Яхши! Кейин ҳаёт тузук бўлиб кетади. Ҳозир судья-ю терговчиларнинг пичоғи мой устида.
У Ургутда бадавлат одамлар кўплигини айтиб, Гена деган серпул кишини суриштириб қолди. Танимаслигимни билгач, афсусланди.
- Жуда ҳам уддабарро одам. Бир вақтлар Москвадаги ресторанда директорлик қилган. Бундай одамларни таниб қўйиш керак!
Унинг ўгитларини тинглаган киши бўлиб, тағин расмга назар ташладим. Ҳар қалай бу ўлкан санъаткорнинг иши эди. Расм учун чап сийнанинг усти яъни юрак атрофи танлангани бежиз эмасди. Юрак тепганда қизнинг узун киприклари, бўлик, оппоқ кўкси тебраниб кетар ва бу ғайритабиий ҳол кишини беихтийр ҳаяжонга соларди. Бу соҳибжамолнинг нозик бармоқлари ҳам шу қадар оппоқ ва нафосатли эдики, таърифига сўз ожизлик қиларди.
Хўжайин қўзғалди, негадир деканимизнинг фамилиясини суриштириб қолди. Мен чўчиб тушдим ва жавоб бердим.
- Танийман, - деди у, - агар бирор иш чиқиб қолса, менга айтилсин, ёрдам бераман!
У ҳомуза тортиб, хонасига кириб кетди. Бетакрор сиймо эса хаёлимга кўчди ва михланиб қолди.
Эртаси хўжайин кеч келди. Унинг кайфи баланд эди. Бека саросималаниб унга сув тайёрлади.
- Биласанми, хотинлар нима учун яратилган? - лаблари тамнашиб, хотинига савол берарди у .
- Биламан, биламан - эркакларнинг эрмаги учун, - ҳазил тариқасида, ҳадик билан жавоб қайтарарди хотини.
Аёл эрини уйига олиб кирди. Хўжайин кимнидир болохонадор қилиб сўкди. Кейин жимлик чўкди.
Бир ҳафтагача унинг майкачан чиқишини кутиб юрдим. Якшанба куни эндигина креслодан жой олганда, ҳалиги таниш бригадир келиб қолди. У расмга мутлақо эътибор бермай, нуқул илтимос қиларди.
- Фақат помидор қолди. Икки кун турса, бари эзилиб кетади. Борамизу келамиз.
Улар чиқиб кетишди ва тушдан кейин ширакайф бўлиб қайтишди. Ток остида жой ҳозирлагач, қимтинибгина пастга тушдим.
- Қани, студент, би-ир чой ичайлик.
Мен ичкаридан у-бу олиб чиқдим. Сўнг столнинг бир чеккасидан омонатгина жой олиб, ташна нигоҳларимни қадрдон расмга тикдим. Ҳавонинг иссиғидан бўлса керак, қизнинг яноқларида реза-реза тер ялтирарди. Инсон қиёфаси акс этган жамики полотнолар, портретлар, ҳайкаллардан фарқли ўлароқ, бу расм жонли эди: у қизарар, терлар, гоҳида чимирилар, табассум қилган бўларди.
Бригадир нуқул бу йил ҳосил баракали бўлганини бошлиғи уни таърифлаганини такрорларди. Хўжайин эзма суҳбатдошининг гапига шунчаки одоб юзасидан қулоқ солгандай бўлса-да, аслида батамом бошқа нарсаларни ўйлаётганини англаш қийин эмасди. Нафисламбирини айтганда, учаламиз ҳам роль ижро этаётган актёрларга ўхшаб кетардик шу тобда.
- Топширишни ўйламанг, - далда берган бўлди хўжайин, - биз бор эканмиз, ҳосилингиз ерда қолмайди.
Суҳбат қовушавермагани учун бўлса керак, бригадир узр сўраб, кетишга шайланди. Уни дарвозагача кузатиб қўйдик. Хўжайин креслодан жой олиб, хотинини чақирди.
- Қарзни обкелдими, ана у? - қўшни томон имлади.
- Йўқ! Кейинроқ берар, хотинини Москвага олиб кетди. Бу ерда даволаб бўлмасмиш...
- Нодон! Ризқи бут бўлса, нима фарқи бор?!
Аёл мендан ҳижолат бўлди. Мавзуни усталик билан бошқа томонга бурди.
Ўғлингиз аттестатини олибди... Билим юртига борсам майлими, деяпти...
- Йўқ, - деди у кескин, - ё юрфакка ёки савдо соҳасига боради. Мана шу болалар, - у мен томон имлади, - қишлоқдан келиб ўқияпти-ку.
Шундан кейин орадан ўн кунлар чамаси вақт ўтди. Менинг ширин умидларим, орзиқиб кутишларим сароб бўлиб қолаверди.
Бу орада бека мени жуда қадрлайдиган бўлиб қолди. Ўша куни унинг маслаҳати билан маҳаллага тўйга боргандим. Хизмат қилиб юрганимда хўжайин келиб қолди. Уч-тўрт баковул унга пешвоз чиқиб тўрдан жой кўрсатишди. Сўнг алоҳида дастурхон ёзиб, ноз-неъмат келтиришди. Хўжайин бу ерда ҳам ўзига хос виқор, нописандлик билан ўтирди. Маҳалла комитетининг раиси билан қадаҳ уруштирди, кимгадир зарда қилди. У чиқиб кетиши билан одамлар ғийбатга тушиб кетдилар.
- Маст бўлди, муттаҳам!
- Бу зулукни одам қилиб юрган - ўша хотини. Бўлмаса аллақачон балои азимга дучор бўларди.
Уларни гапидан шу нарса аёни бўлдики, бека - хўжайиннинг учинчи хотини экан. Биринчиси, узоқ йил кутган бўлишига қарамай, хўжайин ўша ёқдан хотин олиб келибди. Кейин иккаласи муроса қилмагани учун жавобларини бериб юборибди.
- Бари бир маҳаллага шунақа одам керак, ғийбатни якунлашди улар, - ёрдами тегиб туради.
Тўйдан келсам, хўжайин креслода майкачан ўтирган экан. Жуда қувониб кетдим.
- Хўш, студент, ишлар жойидами, тўйга борилдими?
- Ҳа.
- Кўрилдими, бари менга думини ликиллатади. Лекин қўлларидан келса бир кун қўймайди, бу нокаслар!
Таниш расмга кўзим тушиб, юрагим гупиллаб ура бошлади. Унинг нигоҳларида бу гал ўта жоҳил одамнинг қўлига тушиб қолган бокира аёлнинг изтиробларини кўргандай бўлдим.
Эҳ, гўзал, гўзал эди у.
Шундан кейин ҳам ҳар гал унинг янгидан-янги қирраларини кашф этардим. Мен у қизни интиқлик, ташналик билан қумсардим, негадир пешоналарини силагим, далда бергим келарди. Хўжайин эса аксига олиб, кўпинча халат кийиб чиқар ва менинг ташна нигоҳларим интиққина мунғайиб қолаверарди.
Ўша куни маҳалладан бир киши илтимос билан кириб келди.
- Шу укамиз касал бўлиб қолган денг. Духтурга борсак, жой йўқ, дейди...
Хўжайин креслога ястаниб ўтириб олди, хотини телефон аппаратини олдига келтириб қўйди. У кимларгадир телефон қилиб, ҳалиги одамнинг ҳожатини чиқарди. Сўнг сўради:
- Қаерларда ишлаяпсиз?
- Ўша - аввалги жойда.
- Аввалги жой қаер эди?
- Паррандачилик фабрикаси.
- Дарвоқе, товуқлар семириб юрибдими?
- Семириб юрибди.
- Нима, эшитиш бор-у, кўриш йўқми?
У бугуноқ етказишга сўз берди. Хўжайин қувонди ва негадир намойишкорона халатини ечиб кўкрагини очди.
- Мана, студент...
Мен хижолат тортдим. Хўжайин расмни ёқтириб қолганимни билмайди, деб ўйлагандим-да.
- Билганман, студент, билганман шу расм ёқиб қолганини.
Мени ногаҳоний хижолатдан чиқариш учун бўлса керак, у қадаҳларга коньяк қуйди, биринчи менга узатди.
- Ҳеч ичолмайман! Ичмаганман!
- Олинсин, студент, расмнинг тарихини айтиб бераман!.
Мен қадаҳни олдим.
- Бу расм - Польшадан ёдгорлик. Концлагердан.
Қизиқишим ошиб, унга яқинлашдим. У ҳам эътиборимни жамлаб олишим учун бир лаҳза сукут сақлаб давом этди.
- Бир рассом билан бирга тушиб қолгандик. Жуда мўмин-қобил одам эди. Бизнинг тақдиримиз маълум эмасди. Ўзимизникилар яқинлашиб келаётган пайтлар эди ўшанда.
"Дўстим, - деди бир куни ўша рассом жуда илтижо билан, - ўттиз йилдан бери хаёлимда бир сиймони олиб юрибман. Йўқ дема, шуни сенинг кўкрагингга чизай. Кўксинг жуда кенг, беғубор экан".
"Расм чизишга бало борми, - дедим нохуш, - эрта-индин ўладиганга ўхшаб турибмиз-у...."
"Йўқ, биз ўлмаймиз, - деди у ишонч билан, - бу расм сенга асқотади. Ишонавер!"
Мен чалқанча ётдим. У анча уннади. Қалам билан чизиб, игнани қора рангга ботириб санчиб чиқди. Бир ҳафтадан кейин бизни отишга олиб чиқишди. Аблаҳ фашистлар баримизни қатор қилиб қўйишди. Бир маҳал мўъжиза рўй берди. Сафнинг олдидан ўтиб кетаётган офицер, атайин орқага қайтиб, кўкрагимдаги расмга суқланиб тикилиб қолди. Сўнг шерикларини ҳам чақирди. Улар алламаҳалгача чулдираб муҳокама қилишди. Кейин офицер мени сафдан чиқариб юборди.
- Қолганларни-чи? - шошиб сўрадим.
- Отиб ташлашди, - деди у совуққина қилиб.
- Рассомни ҳамми?
- Ҳа!
- Афсус! Номини сўрамаганмидингиз?
- Ёдимдан чиқиб кетган, - деди у лоқайдгина, - кейин ўша офицер расмни яхши кўриб қолди. Мени Германияга олиб кетмоқчи бўлганди, аммо бизникилар бостириб келиб, иложи бўлмади. Кейин ўпкам шамоллаб госпиталда ётдим. Врачим ҳам шу расмни яхши кўриб қолса бўладими. Кейин билсам, тузалганимдан кейин ҳам жавоб бермай юрган экан. Бир ҳамшира билан соз бўлиб қолдик. Ўшани олиб, қайдасан Самарқанд деб йўлга тушдим. Бу ерда кундошлар келишолмади. Иккаласидан ҳам воз кечиб, бу аёлимга уйланганман.
Хўжайин тин олди. Менинг кўз ўнгимда ўлимга маҳкум этилган истеъдодли рассом, мана бу галварсни бир неча йил кутиб, орзулари саробга айланган аёл, яна алланималар гавдаланди. Хўжайин давом эттирди:
- Бир куни ҳаммомда бир чол шу расмни ёқтириб қолди. Рассом экан. "Рухсат бер, пешанасидан бир ўпай", деб ялинди. Жеркиб солдим.
У қаршисидаги қадаҳни тўлдирди. Менинг рюмкамни ҳам зўрлаб тутқазди.
- Давай, студент, ичамиз!
- Майли.
- Давай!
- Нуқул яхши одамларга қирон келтирган урушга қирон келиши учун!
Кейин хонамга шошилдим. Ҳаёт-мамот жангида қатнашган хўжайин, уни эзгуликка чорлаган рассом ва яна аллакимлар кўз ўнгимда худди кино лентасидай пайдар-пай ва бот-бот ўтиб турди. Йиғлаганимни кўришмасин деб, эшикни ичкаридан илгаклаб қўйдим.
ЎЗ-ЎЗИМДАН ИНТЕРВЬЮ ЁКИ
СЎНГГИ СЎЗ ЎРНИДА.
Қирқ йил давомида қўлда блокнот билан турфа тоифа, миллат ва ёшдаги кишилар билан мулоқотда бўлдим; дунёқарашлари, эътиқодлари бир-бирини инкор этадиганларнинг мулоҳазаларини ўзимча синтезладим.
Бугун олтмиш ёш арафасида эса биринчи бор ўзимни саволга тутишга жазм қилдим.
* * *
- Азроилга чап бериб, олтмишинчи бекатга етиб келибсиз, буёғига ҳам Оллоҳ сиздан нусрати ҳамда раҳматини аямасин!
- Ҳеҳ, ғалати сўз ўйини.
- Ҳарҳолда ижодкор учун олтмиш - кучга, тажрибага тўлган, айни ижод қиладиган палла.
- Бу, азизим, юбилей тантанасида қўлда микрофон тутиб айтиладиган тавозе ва такаллуф, ўрисчасига айтганда - комплимент. Аслида ёзувчи ҳам, журналист ҳам ўз вақтида нафақага чиққани маъқул. Намоз - вақтида фарз.
- Балки тўғридир! Ўттизга яқин юпқа-қалин китоблар чоп эттирдингиз.
- Лекин булардан икки-учтасигина қўлма-қўл бўлиб ўқилди. Аслида озроқ ва созроқ ёзсам бўларкан.
- Бунинг устига одамлар борган сари кам китоб ўқишябди.
- Ўзим ўтказган тадқиқотларга суянадиган бўлсам, бугун китоб ўқийдиганлар асосан ТВ кўриш имкони бўлмаган кишилар, шу жумладан, ёлғизлар, кексалар, беморлар, туристлар, асаларичилар, қоровуллар... Аммо зиёлилар, ҳатто ёзувчиларнинг ўзлари ҳам кам ўқишябди. Ваҳоланки инсоният тараққиётининг (ижтимоий ва иқтисодий) локомотиви (таъбир жоиз бўлса) зиёлилар бўлиб келишган.
- Адабиёт ўлади, демоқчимасмисиз?
- Бир-бирига зид бўлган икки ҳолатни кузатганмисиз? Биринчиси, "Адабиёт ўладими", деган серхавотир сўроқ. Иккинчиси, ҳар бир муаллифнинг "Мен зўр асар ёздим" деган ишончи, гоҳида мақтанчоқлиги. Мен буларнинг иккаласига ҳам истеҳзо билан қарайман. Адабиёт ҳам ўлмайди, зўр асар ҳам ёзилмаябди.
- Газета билан студентлик пайтимдан бошлаб дўст тутинганман, дегандингиз...
- Газета билан илк бор етти ёшимда, яъни 1948 йилдан эътиборан иноқ бўлганман. Шунда биз Ургутнинг Қўзичи деган қишлоғида яшардик. Бир куни мактабмиз директори бизни ҳовлига тўплади. "ҳамма диққат қилсин: бизни газетада мақташган" деди у ва ўқишга киришди.
«Доҳиймиз Иосиф Виссарионович Сталиннинг чексиз ғамхўрлиги туфайли Ургут районида автомашиналар сони учтага етди: "Қизил Шарқ" колхози ҳам "политурка" машинасига эга бўлди.
Буюк доҳиймиз, саркардамиз Иосиф Виссарионович Сталин кўрсатмаларига амал қилаётган шофёр Жумаев Раҳмат колхоз раиси билан ҳам, колхозчилар билан ҳам яхши муомала қилмоқда. Машинага илғор колхозчилар миндирилмоқда».
Жумаев Раҳмат - менинг дадам эдилар.
- Айтингчи бирор нимарсадан хавотир тортиб яшайсизми?
- Рак, инфаркт, автомобил ҳалокатидан! Фарзандларим, набираларимга бирор кори ҳол бўлишидан.
- Ёлғон гапирганмисиз?
- Гапирмаганман, десам ёлғон бўлади. Ёлғон эзгуликка хизмат қилса гапириш мумкин. Чин бўлса-ю, ҳеч ким ишонмаса ёки унга тайёр бўлишмаса, ўйлаб кўриш керак. Мансури Ҳаллож: "Анал ҳақ" яъни "Мен ҳақман", дегани учун териси шилинганини бот-бот кўз ўнгимга келтирадиган бўлганман!
- Тан оласизми, йўқми - сиз шўролар даврининг мухбирисиз. Бугунги ижодкорнинг, табиийки, рафтори бўлакча. Газеталар, ТВ, радио моҳиятан дигаргун, жадиддурлар.
- Бундай максимализм ноўрин. Аксар оммавий-ахборот воситалари-миз ўз фаолиятларини айнан ўша - ўзлари инкор этаётган даврда бошлаганди. Улар устивор анъаналарга содиқ қолиб, мустақиллигимизга камарбаста бўлишди.
- Суҳбатимиз якунида "Мен мухбирман" деган китобингиз ҳақида гапирсангиз.
Кузгуга боқиб, аввал ундаги доққа эътиборни оширадиганлар бор. Китобнинг биринчи нашридан кейин каминани андишасизликка айблаганлар ҳам бўлди. Булар, асосан ўзларини таниб қолган бандалар эдилар. Гоголдан истеҳзо билан: «Кимнинг устидан кулаяпсиз» деб сўрашганда, такаллуф билан: «Ўз устимдан, чироғим, ўз устимдан», деган экан. Мен ҳам шуни такрорлаган бўлур эдим.
Зеро руслар беҳудага: осмон гумбирламаса, мужик чўқинмайди, дейишмайдида.
Китобнинг бош қисмида: «Афсуски, ҳозир муаллифларга умуман жавоб йўлламай қўйишди», деб ёзгандим. Аммо бу – надоматимнинг бир қисми эди, холос. Таҳририят ва нашриётлар қонуний қалам пули тўлашни ҳам йиғиштириб қўйишди. Қўлингиздаги китобнинг биринчи нашри гонорарига янги «Жигули» ҳарид қилган эдим. Иккинчисига…
Китобни «Мен муҳбирман» деб атаганим бежиз эмас. Мен ёзувчи эмас, Ёзувчилар уюшмасига аъзо бўлган мухбир, журналистман. Ёзувчи деганда, Робиндранат Тагор, Лев Толстой, Абдулла Қодирий, Садриддин Айний сингари даҳоларни назарда тутишга кўникиб қолганман.
- Бу асар мухбир учун қўлланма ҳам эмас, уни менинг сардафтарим деб ўйламоқ ҳам хато. Асар одамларни эзгуликка, эврилишга, эминликка даъват этса бўлгани.
Насиб бўлса, ноумид қолмасман!
Ва тағин – ўтинчим ҳам бор – ушбу китобни ўқиб, энг яқин елкадошингизга туҳфа этишингизни жуда-жуда истар эдим!
Остонангизга осойишталик берсин!
Комментариев нет:
Отправить комментарий