БОЯҚИШ МУАЛЛИМ ЁКИ ЭРТАКДАН С ЎНГ

 

. БОЯҚИШ МУАЛЛИМ ЁКИ ЭРТАКДАН СЎНГ

  Ҳозирги китобхон анчайин инжиқ, нозиктаъб – у руҳиятга боғлиқ тафсилотларни, табиат тарҳлари чизилган саҳифаларни хушламайди; киноя ёки муаммолар моҳиятига етиш учун бош қотиришни эп кўравермайди. Лекин ҳақиқат ёки чўпчаклигини  фарқлаб бўлмайдиган воқеалар; охир-оқибат, гуёки, адолат зам-зама қиладиган, ўз ибораси билан айтганда: “қизиқ” олди-қочдилар бўлса, шунда ҳам аввал “чўқилаб кўриб”, дилига ўтиришса ўқийди, бўлмаса, телевизор тугмачаларини бирма-бир босиб (ахир, унинг ихтиёрида талай каналлар; бунга компьютер ҳам келиб қўшилди) юборади ва шўрлик ёзувчи не-не умидларда битган қораламалар қўли осилиб, ноумид  бўлиб қолаверади.

         Начора, ёзувчи ҳам бунга қасдма-қасд ўлароқ, ногаҳоний илмоқлар, янги-янги ноанъанавий шакллар, шунингдек, ғаройиб ўйдирмалар, юмор билан йўғрилган эртакнамо ечимлар ўйлаб топишга мажбур бўлади.

    Менинг ушбу қораламам ҳам шулар жумласидандир. Ундан ғоявий хато изламаслигингизни ёки  жилла бўлса ҳам шаккокликка йўймаслигингизни сўрайман.

         Ижозатингиз билан илк ҳикоямни афсонадан бошламоқчиман. Юқорида публицистик жанрга нописанд бўлмаслигингизни сўраган эдик. Афсона ва ривоятлар эса ундан ҳам қадрлидир. Энг қадимги юнон ва форс эртакларини оласизми,”Минг бир кеча”ни назарда  тутасизми,  ўзимизнинг “Гўрўғли”, “Алпомиш”ни айтасизми, бари-бари дастлаб жўнгина бўлиб туюладиган ривоятлардир.

         Ҳамма нарса вақтдан қўрқади,  дейишади. Назаримда вақт ҳам афсона ва ривоятлардан чўчиса керак, чунки улар Азроилга қасдма-қасд яшайверади, яшайверади.

НОХУШ ХАЁЛЛАР

 

Етмиш ёшдан ошган (аниқроғи, етмиш тўртга кирган) қотма, бўйчан, сийрак сочлари оқарган, тишларининг ясамалиги сезилиб турадиган, юрганда андак энкайиб, эҳтиёткорлик билан қадам ташлайдиган, нигоҳлари хиралашган,  кўзойнаги остидан сал анқайиб қарайдиган, кўринишда сокин, хотиржам бўлса-да, салга асабийлашиб, серзарда бўладиган, касалванд, жиззаки чолни  кўз олдингизга келтира оласизми? 

Ана шу одам, менман.

Ваҳоб Кабирович Кабиров, дейишади каминани.

Менинг ёшимдагилар, одатда, қачонлардир қилган амаллари билан мақтаниш, ўзларини минбар ва ҳайъатга уриш, ҳукуматга ҳуда-беҳуда ҳамду сано ўқиш, тобут бошида нутқ сўзлаш; хотиралар, гоҳида шеър  ёзишга мойил бўлишади. Булар бари менинг табиатимга зид. Худо сақласин! Ҳатто газетачиларнинг «бахтли кексалик», «нуроний отахонлар» сингари ибораларига киноя ва писхандлик билан қарайман; назаримда, булар бари жуда шалдироқ, носамимий тўқималар бўлиб туюлади. Илоҳим адашган бўлайин-у, етмишдан кейин русларнинг «Старость не радость» деган нақли мазмун, моҳияти билан ҳамманинг эшигини нохуш тақиллатаверади. Ҳатто баҳор тароватидан, мусиқанинг сеҳрли оҳангидан, нозанин  чеҳралардан лаззатланишингга  касалликлар, нохуш хотиралар, ўлим ҳақидаги дилингни сиёҳ  қиладиган ногаҳоний фикрлар ва бошқа  ожизликлар халақит бераверади.

"МЕН РЕДАКЦИЯДАНМАН" китобидан

 

МАУГЛИ

         Вилоят газетасида чоп этилган илк мақоламнинг тафсилоти ғалати бўлган: агрономия куллиётининг иккинчи курсида ўқирдим. Тупроқшу-нослик фанидан дарсга кирган аспирант кулнинг, ҳа, одий ростмона кул-нинг бебаҳо ўғитлигини, унинг таркибидаги калций моддаси ҳосил тугун-чаларини сақлаб қолишини айтди.  Мен учун бу янгилик эди: ундан бош-қаларни ҳам ҳабардор қилгим келди ва қўлимга қалам олдим. Иккаламиз-нинг фамилиямизни кўриб, аспирант қувонди, сўнг мақолага кафедра му-дирининг ҳам исм-шарифини тиркашни таклиф этди.

         Орадан ўн кунлар чамаси ўтар-ўтмас, мақола босилиб чиқди: унда сарлавҳа ҳам, рақамлар ҳам жойида эди-ю , менинг фамилиям кўринмас-ди - фақатгина доцент билан аспирантнинг имзоси қолганди.

         Ҳамкурсларимга бу мақолани мен ёзганимни айтиб, мақтанган эдим, улар каминани меровликда айблашди. Шундан кейин тахририятга бориб, бунинг сабабини билишга қарор қилдим. Аммо газетанинг бўлим мудири бу ҳаракатимни беандишаликка йўйди.

         - Энди доцент билан аспирантнинг имзоси турганда, студент...га бало борми", демоқчи бўлди-ю, уёғини айтмай қўйақолди.

         Бу воқеага кўп йиллар бўлди, лекин ҳамон газеталарда қўш имзо кўрсам, илк мақоламни эслайман, имзоси пастда турган  муаллифга хай-рихоҳ, бўламан, азиятни асосан ўша чеканини (агар ундан пастдагиси олиб ташланмаган бўлса) ҳис этаман.

         Курсдошларимнинг маломатларидан қутулиш учун ёзавердим, ёза-вердим. Таҳририятдан эса бир хил қолипдаги жавоб келаверди, келаверди.

         "Газета расмий материаллар билан банд бўлгани учун ундан фойда-лана олмадик!"

         Ўша пайтлар ана шу баҳонага ҳам ишонганман! (Афсуски, ҳозир муаллифга умуман жавоб қайтармай қўйишди). Ниҳоят, бир аёл  канди-датлик диссертациясини ёқлаганини ёзиб юборгандим, эълон қилишди. Аммо бунинг ҳам иллати чиқиб қолди: ҳалиги аёлга "ветеринария фанла-ри кандидати", деган даража берилган экан. Менинг айбим билан "қиш-лоқ хўжалик фанлари кандидати" бўлиб кетибди. Шундай қилиб, газета-нинг эндигина қия очилган эшиги тағин  ёпилди.

         Бир куни таҳририятдан хат олдим. У батамом ҳидояткорона оҳангда ёзилган эди.

ФОЖИА

 

Миршариф Хўжаевга бағишланади

1

Сиз айрим аёлларнинг бор заҳри-заққуми, нафрат ва ғазаби мужассамлашган, гоҳида теша тегмаган қарғишларига эътибор берган, аниқроғи,  мағзини чаққан, пича таҳлил қилганмисиз? Тадқиқотчилар аҳоли орасида юриб,  халқ қўшиқ, лапар, удумларини ёзиб олишганидек,  қарғишларни ҳам тўплашса, ёмон бўлмасди, деб ўйлайман гоҳида.

   Бувим (ойимнинг онаси) дадамни бот-бот, ҳар гал янги ибора, ташбеҳлар билан қилган дуойибадларини эшитиб, шундай хулосага келганман. Уларнинг аксари ёдимда михланиб қолган.  

«Ҳа, оғзи-бурнингдан қон келсин, лаҳатга кўндаланг бўлгур - сан таги паст, кўрнамак!»

«Уйингга ўт тушсин-у, тил тортмай ўл: мурдашў ўлигингни ювишдан ҳазар қилсин, тобутингни кўтарадиган одам бўлмасин!»

Баъзан замонга мослаштириб қўядиган одатлари ҳам йўқ эмас: «Апараста пайтида жонинг узилсин! Моргдагилар адашиб, қавмларингга аёлнинг жасадини бериб юборсин!»

 Дадамни, илк бор, мактабга борган йилим таниганман.  Дарсдан чиққанимизда, эшик олдида бир амаки баримизга синчиклаб тикилаётганлиги, аниқроғи, кимнидир излаётганини сезиб қолдик. Унинг  нимадандир ҳадиксираганча, жовдираган, аммо, битмас-туганмас меҳрга тўлган нигоҳлари, бўйчан қомати,  жуда танишдек эди.  Бир маҳал у киши тўғри менинг олдимга келди.

- Сан, Суннатулломисан?- сўради хавотир аралаш табассум қилиб..

ИҚБОЛ

 

Нусрат Раҳмат. Иқбол (ҳикоя)

– Чиқар! – буюрди полвон, одатдаги тўнглик билан тошларни имлаб кўрсатаркан.

Мен зилдай оғир тошлардан иккитасини икки қўлимга олиб, саҳнага чиқдим: залнинг ҳар ер-ҳар еридан тартибсиз қарсак чалинди.

Булар мени полвон деб ўйлашганидан шундай қилишади. Аслида мен полвон эмас, унинг шогирдиман.

Институтга киролмаганимдан кейин, физкультура ўқитувчимиз шаҳар  истироҳат боғининг директори Киромовга илтимос қилиб, шу одамга – Жума полвонга шогирд тушишимга ёрдамлашди.

Мен тошларни саҳнага жойлаштиришим билан, одатдагидек, сурнай чўзиб нола қилди, ноғора ҳаяжон билан авжига кўтарилди. Кенг елкалари, забардаст билакларидан куч ёғилиб турган азимжусса Жума полвон саҳнага чиқиши билан ҳамма қарсак чалиб юборди. Паҳлавон лабининг бир чеккаси билан хиёл табассум қилди. Мен ўзимни чеккароққа олдим: томоша бошланди.

Жума ака энг аввал мен чиқарган икки пудлик тошларни коптокдай юқорига улоқтириб ўйнай бошлади: уларни навбатма-навбат ирғитар, сўнг кўкраги билан уриб юборар, чўян тошлар зарб билан полга урилар, тахталар бир оз майишиб кетар, енгил чанг кўтариларди.

БЕМОР

 

 

“Ассалому алайкум, ҳурматли тоғажон!

Ушбу номани қадрдон жиянингиз − Содиқжондан деб билгайсиз!

Саломатлигингиз яхшими? Янгам, жиянларим соғ-саломатми? Диссертациянгиз қийнаб қўймадими?

Мендан аҳвол сўрасангиз, ёмон эмас. Врачлар обдон текширишди, рентгендан ўтказиб, дори-дармон тайинлашди. Жуда меҳрибон, ғамхўр одамлар экан. Тузалиб кетсам, бирор йўл билан яхшиликларини қайтаришни кўнглимда тугиб қўйдим. Дори-дармонлардан кейин енгил таомларни баҳазўр ҳазм қиляпман. Доктор узум, анор, савзи шарбати ичишни тавсия этяпти.

Палатамиздагиларнинг ҳаммаси бир-бирига меҳрибон, ажойиб кишилар. Ўнг томонимда Ҳожи бобо деган мўйсафид ётадилар. Инқилобдан илгари – ҳали мендан ҳам ёш бўлганда тоғалари ҳажга олиб борган экан. Туяда, отда нақ олти ой йўл босибди. “Ҳозирги ҳожилар ҳожи эмас, — дейди у киши, — зув этиб самолётда бориб келади”.

Чап томонимда Владик деган бола ётади. Болалар уйида тарбияланган экан. Ҳеч кими йўқ. Владик биз билан камдан-кам гаплашади, китобдан бош кўтармайди. Ундан нарида Сергей деган амаки бор! Бир оёғи протез.

Даволовчи врачимиз Ҳакимжон ҳам мен тенги йигит. Жуда камтарин, виждонли. Ҳожи бобо аввалари қандайдир арабча китобни ҳамширалардан яшириб ўқирди. Ўша Ҳакимжон сезиб қолиб: “Қўрқмай ўқийверинг, ишимиз йўқ”, деди. Ҳожи бобо жуда қувондилар.

Тоғажон! Ортиқча тафсилотларни ёзиб, вақтингизни олаётганим учун кечиринг. Бу ерда одам зерикиб, нима қилишини билмай қолади. Шунинг учун бошқа одамларга ёзган хатларим ҳам узундан-узоқ. Дадамга ҳам икки варақли хат ёзиб, яқин кунларда тузалишимни айтдим.

ЭНГ АШАДДИЙ КАЛЛАКЕСАР

 

 

 Энг ашаддий каллакесар

 

 

Чакатило!

Бу  совуқ  фамилия  ҳойнаҳой  қулоғингизга  чалинган  чиқар.  1991 -1992  йиллар  давомида  ана  шу  хунхўр  ҳақида  ёзмаган  газета–журналлар  кам қолди.  Туғри,  ахборотлаар  бир–биридан  фарқ  қилар:  рўзномалардан  бири  Чикатило  йигирмадан ортиқ  қиз–жувонни  зўрлаб,  кейин  чавақлаб  ташлаганини  ёзса,  ўзгаси  ана  шу  рақамни  ошириш ёки  қуюқроқ  ранг  бериш  пайида  бўларди.  Жиноят  тафсилотлари  ҳам  шунақа: ҳақиқат  билан  афсона  ўртасидаги  чизиқни  ҳамиша  ҳам  илғаб  бўлмасди.

Боиси:  ҳали  тергов  тугамаган, ҳукм  ўқилмаган  эди.  

Тергов  бир  йил  давом  этди.  Суд  Чикатилони отиб  ўлдириш  ҳақида  ҳукм  чиқарди.  Орадан  бир  йил  ўтгач – 1993  йилда  ҳукм  ижро  этилди. 

Нақ  53 ( эллик  уч )  қиз  ё  аёлни  зўрлаган  ва сўйган  бу  аблаҳни  отиб  ташлашгани  тўғри  бўлибди,  дегандим  ўзим  ҳам  аввал.  Кейин  эса  тергов  жараёнларини  ўқиб,  отилган  одамлар  тақдирини  ўрганиб,  фикримдан  қайтдим.  Ўлим  жазоси  бир  умрлик  қамоқ  жазоси  билан  алмаштирилиши  зарур экан,  деган  қатьий  хулосага  келдим.

 Ушбу шеъларни ёзганим ва монологни ижро этганимга бир неча йил бўлган. Уни ҳаваскорлар саҳна ва давраларда ижро этишаётганидан хабардорман. Аммо ҳар гал матнни бузиб айтишаётгани ва муаллифни ( каминани) тилга олишмаётганлиги дилимга ўтиришмайди. Шу қусурларни бартараф этиш илинжида қайта эълон қилдим.                                                   

                   

              ШУ  ТИЙРАН КЎЗЛАР

Сизга боқиб  турган  шу тийран  кўзлар,

Меникимас,  дўстлар...

“Кўзи ожиз”  бўлиб туғилгандим  ман,

“Бечора, дейдилар, қисматинг экан”.

Сезмасдим:

Тун нима, ё кундуз нима,

Баҳор латофати ё юлдуз нима?!

Эртадан-кечгача ўтирардим жим,

Ахир, юмуқ эди менинг кўзларим.

Илк баҳорда бир кун Тошкентдан дадам,

Доктор олиб келди, қувондим бирам!

Профессор экан,

Кўрди кўзимни.

Тинглади ҳасратли, мунгли сўзимни.

-Даволайман,- деди, аммо жуда қийин,

/Дилим туғён этар дақиқа сайин/

Бунинг бир йўли бор: бирорта одам,

Агар рози бўлса,

Даҳшат бўлса ҳам,

Кўз соққасин берса, ўйин оламан,

Кўзларинг ўрнига уни жойлайман!

Тезда дўсларимни тўплабди дадам,

Сўрабди ёрдам...

Аммо ким кўз берсин,

Шу экан тақдир,

Дептилар: кўз бериш- даҳшат-ку, амир!

Қариндошларни ҳам топибди дадам,

Кўз инъом этмабди қариндошлар ҳам.

Сукут ичра бир кун мизғирдим, ҳайҳот,

Ногоҳ эшитилди аччиқ бир фарёд...

Вой,  онам-ку, ахир!

Ирғиб турай десам, қўймайди кимдир.

Кейин...

Кейин билсам, бечора онам,

Мен учун берибди икки кўзин ҳам.

Доктор нигоҳбонин ўйиб олибди,

Дарддан мунисгинам фарёд солибди!

Жарроҳ столига сўнгра мен ётдим,

Билмам у ёғини – ҳушим йўқотдим.

Орадан тақрибан қирқ кунча ўтгач,

Ва профессор ижозат этгач,

Докани кўзимдан ечдим – у шартта,

Мен борлиққа боқдим биринчи марта!

О , ошуфта дунё, осмон, юлдуз, ой!

Одамларни кўрдим илк бор, ҳойнаҳой,

Онажон, деб уйга қўйиб кирсам от,

Эҳ, мен ношудга ҳаром бу ҳаёт!

Онамнинг иккала кўзи кўр эди,

Инграрди бечора... дарди зўр эди!

У секин пайпаслаб, бошимни тутди,

Очиқ кўзларимни меҳр билан ўпди.

Сизга боқиб турган шу тийран кўзлар,

Меникимас, дўстлар,

Онажонимники!

ОНА ЮРАГИ

    Она юраги ҳақидаги афсонани эшитган чиқарсиз. Уни талай шоирлар шеърга солишган. Мен ҳам бир вақтлар қаламимни синаб кўргандим.

Ҳайҳот!

Ҳайҳот!

Ҳайҳот!

Сен она эмассан.

Жаллодсан – ҳаёт!

Ошиқи зорларга изтироб нечун?

Маъшуқлар пойида не боис мажнун?

Уларга тутқазиб, гоҳ ханжар, гоҳ гул,

Қисматнинг қаърига отасан буткул!

Қаламга олганим жўн бир афсона,

Афсонада зоҳир – сабоқ, фасона

Ўғлон севиб қолди, дарди беҳудуд,

Кўзидан, сўзидан ўт чақнар бедуд.

Одамлар! Чекининг, ана маст келди!

Ишқ шаробин ичган

Ғўр сармаст келди!

Ишқи тушган санам, о дилдор эди,

Чечан-у, шоҳиста ва кибор эди.

Моҳтобни эслатар хушрўй юзлари,

Руҳингни эркалар сузук кўзлари

Пойларига қўйиб бошини такрор?

Йигит зорланарди – ашки шашқатор:

«Дилингни менга бер,

Берақол, жоним,

Зулматга отмагил жону жаҳоним.

Не шартинг бор, сўйла, борлиғим нисор,

Жоним-у, жаҳоним, имоним нисор…»

«Чиранма, қоплоним, кўз сузди дилдор,

Агар жўмард бўлсанг,  қалтис шартим бор…

Майли,  юраккинам сенга бахшида…

(Ошиққа умидбахш ваъда яхши-да)

Унинг эвазига келтиргил лочин,

Онанг юрагини!

Сўзинг бўлса чин!»

Нима бу?

Макрми, сир-у синоат,

Даҳшатли ҳазилми ёки хиёнат?

Ёлғиз ўғил эди, ёлғиз онага.

Саросар қайтди у уйга – хонага

Онанинг кўзлари йўлга зор эди.

Ўғил қўйнида-чи ханжар бор эди…

Девонавор эди унинг кўзлари,

Сарбасар, мастона айтган сўзлари.

Она ёйган эди муъжаз дастурхон,

Ҳадемай нон ўзра сачраб кетди қон!

Кафтда серхун юрак урарди ҳамон.

Ўғил манзил сари отилди чпққон.

Ва остона ўзра қоқиниб тушди,

Онанинг юраги нарига учди…

Водариғ,

Водариғ, тилга кирди у,

Дарду изтиробли бир ҳол эди бу

Дедики: «Тойчоғим, бу не фалокат?

Етмадими сенга зарбу зарофат?

Турақол, чироғим,  дардингни олай,

Йўл қалтис, огоҳ бўл қурбонинг бўлай…

Ҳайҳот!

Ҳайҳот!

Ҳайҳот!

 Сен она эмассан,

Жаллодсан ҳаёт!

Ошиқи зорларга изтироб нечун?

Маъшуқлар пойида не боис мажнун?

Кечир, мунгли бўлди Нусратнинг сўзи,

Хулоса яcасин ҳар кимнинг ўзи…

   

Нусрат РАҲМАТ

ҚАВМЛАР ЁКИ ВАДИМ ФАЛСАФАСИ

 

Нусрат Раҳмат. Қавмлар ёки Вадим фалсафаси (ҳикоя)

 

    Бу кўнгилсизликларнинг бари Тоғошарнинг бурнидан қон келган ўша нохуш шанбадан бошланди. Дастлаб ўзи ҳам, бошқалар ҳам бунга жиддий эътибор беришмаганди. Аммо, қон тўхтамади. Бурнига пахта тиқди, бошини кўтариб ётди — қон эса ҳалқумига ўтди ва оғзидан келди. Ишбоши «тез ёрдам» чақирди. Доктор ўз ишининг устаси экан — унинг бошини янада баланд қилиб ётқизди, бурнига водород пероксид шимдирилган пахта суқди, қаншарига ҳўл латта босди — қон тўхтади. Кейин шошмай қон босимини ўлчади.

 

— Жойида,- деди енгил тортиб. — Бурнингизни бирор нарсага уриб олганингиз йўқми? Ичмайсизми, чекмайсизми?

У инкор маъносида бош тебратиб турди. — Иссиқда юрманг, бурнингизни қаттиқ қоқманг,- деди доктор кетатуриб. Тағин қон кетса, ётишга тўғри келади. Жигар касалланганда ҳам шундай бўлиши мумкин.

Анчагина қон йўқотганидан бўлса керак, у андак ҳолсизланди ва биринчи бор ўлим ҳақида ўйлаб қолди. Кайфияти андак бузилди.

Ҳафта ўтмай, дилни хуфтон қиладиган ҳол тағин такрорланди: бу гал докторни овора қилишмади — бурнига дориланган пахта тиқиб, пешонасига муздай латта босишганди, қон тўхтади. Бора-бора, жигарида билинар-билинмас, рутубатли оғриқ пайдо бўлди. У: «Ватанга қайтиш керак», деган хулосага келди.

Бу ердаги шифохоналарда даволаниш жуда қимматга тушишини у эшитган эди, шунинг учун ҳам юртга қайтиш, ўша ерда даволаниш фикри тағин кучайди. «Ҳар ҳолда, ўз юртим, қавмлар ҳолимдан хабардор бўлишади. Тузалиб кетсам, тағин қайтиб келарман», деган, унчалик қатъий бўлмаган, мавҳумроқ муддаоси ҳам йўқ эмасди унинг. Бунинг устига қизи Шабнам бўй етиб қолганди: хотини унинг бу мусофир юртда, бегонага турмушга чиқишини тасаввур қилолмасди.

 

* * *

 

Тоғошарнинг тақдир тақозоси билан, аниқроғи, ризқ-у насиба излаб, Сочи шаҳридан бир неча чақирим юқоридаги Мамайка посёлкасига келиб қолганига ўн йилдан ошганди. Тўқсонинчи йилларнинг (ХХ аср) ўрталарида устма-уст келган қурғоқчиликлар бошқа жойлардаги сингари унинг қишлоқдошларини ҳам талай қийинчиликлар, мушкулотларга рўбарў қилди. Дарё суви қуриди, (муйсафидларнинг айтишларича, бундан етмиш йил илгари ҳам шундай ҳол рўй берган экан) юзга яқин хўжалик биргина булоққа кўз тикиб қолди. Ёзнинг охирларига келиб, ундан чиқадиган сув жуда камайиб: пақир кўтарган қиз-жувонлар, фляга ортган мотоцикллар, аравалар навбатда турадиган бўлиб қолишди. Тоғда ўт-ўлан ўсмагани сабаб, молларни арзон-гаровга сотишди. Болалар мактабга келмай қўйишди: муаллимлар мардикорликка жўнаб кетишди. Оммавий-ахборот воситалари тўкинлик, фаровонлик ҳақида шалдироқ гапларни вайсаётганда, одамлар нон топиш ваҳимасига тушгандилар. Табиийки, Тоштемир ҳам бундан мустасно эмасди. Унинг туғилган куни, аниқроғи қирқ ёшга тўлиши ҳам нажот ҳақида бош қотириб юрган кунларга тўғри келиб қолди. Ўша куни почтачи тутқазиб кетган телеграмма ҳаёт йўлини батамом ўзгартириб юборишини эса хаёлига ҳам келтирмаганди.

ЗУЛМ

 

ЗУЛМ

Ўтган асрнинг етмишинчи йилларида “Қишлоқ ҳақиқати” газетасининг вилоятлараро мухбири бўлиб ишлаганимда, анча−мунча доно, тадбиркор раисларни билардим. Жомбойлик раис уруш (1941−1945) иштирокчиси бўлиб, фронт таассуротлари, концлагер азобларини сўзлаб беришни ёқдирарди.
Машъум “Ўзбеклар иши” билан кўп раислар, жумладан жомбойлик биродарим ҳам қамоққа олинди. Шундай кунлардан бирида колхозга бориб, идора олдида тўпланган анчайин одамларни кўрдим. Партком уларнинг айримларига жиҳозланган юк машинасига минишга рухсат берарди. Билсам, бу одамлар Каттақўрғон қамоқхонасига, раис бобони кўргани, аниқроғи, унинг овозини эшитгани ва йўл-йўриқ, маслаҳат олгани жўнашаётган экан. 
Раис қамоқхонанинг пастки қавати − ертўласига ташланган бўлиб, у ердан чиққан вентиляция қувурига оғиз қўйган ҳолда, аҳвол сўрашар, маслаҳат олишар экан. Овоз ҳам зўрға эшитиларкан.
Парткомнинг ҳикоя қилишича, раис кеча пахтанинг аҳволи билан қизиқибди. “ Сув йўқ, ғўза қовжираб кетябди, дебди инженер. “Менга қара, лакалов бўлма, дебди раис, чашмани сувини беркитиб, насос қўй! Халқнинг насибаси…” 
Бу гал Жамила хола деган сут соғувчи сут соғувчи аҳвол сўрамоқчи бўлган экан, раис унинг гапини бўлиб: “Жамила, эна, тўйингни қилдингми?” деб сўрабди. Опа бўкириб йиғлаб юборибди.
Аммо қўрқа-писа гаплаширакан Ҳар замон қоровул келиб, сўкиб, ҳайдаб ҳам юбораркан.
Партком, шу билан бирга, айрим кишиларнинг тапшириғини ҳам қоғозга туширарди. “Сутни райондан кўра шаҳарда анча қиммат олаётган экан, раис боводан сўранг қани бу ёққа топшириш мумкинми”. “Мени терговчи қамайман, деябди, раис боводан сўранг, маслаҳат берсин”…
У киши қамоқдан чиққач, кўргани боргандим. Аммо бечора раис батамом бошқа одамга айланганди. Руҳи пажмурда, андак одамови, биров билан гаплашишга тоби йўқ.
“Эй домла деди, концлагерда фашистлар ҳам бунча азоб бермаганди мени.”
Кўп ўтмай жанозага ҳам иштирок этгандим.
Қўшиб ёзиш. Надоматлар бўлғайким, бу одатдан ҳамон холос бўлолмаяпмиз.

АДОЛАТСИЗЛИК

Бу шавқовар пойгани бундан ўттиз йиллар муқаддам ТВда кўргандим.
Краснодар ўлкасида мамлакат отларининг катта пойгаси бўлаётган эди ўшанда. Ҳашамдор ва салобатли ипподромни турфа дулдулларнинг безовта кишнаши, минглаб томошабинларнинг қийқириғи тутиб кетганди.

Anjirzor suhbatlari

 

АЙИҚ ЭРГАШТИРГАН АМАКИ

 

ЗЕРИКАРЛИ ҲИКОЯЛАР. АЙИҚ ЭРГАШТИРГАН АМАКИ

- Дарё ёқалаб юрамиз,- деди хўжайин.

Айиқ одатдагидек, индамади. Сукут эса   аломати ризо эди.

Машиналар оқими бир зум  тин  олмайдиган шоҳкўча ёқалаб юраётган йўлларини ўзгартиришди: дарё соҳилига ўтиб олиб, юқорига ўрлашди. Бу - ноўнғай, машаққатли эди: қаршидан бот-бот ботқоқликлар, тўқайлар чиқар ва уларнинг  енгиб ёки четлаб ўтишга тўғри келарди. Соҳилда егуликлар топиларди - чаканда, ёввойи олча, олма…Гоҳида рўпараларидан деҳқон чайлалари чиқиб қолар, уларни нон, қовун ва бошқа егуликлар билан  сийлашарди. Айиқ эса турли  илдизпоялар, парранда тухумлари, жониворлар билан  нафсини қондирарди.

Хўжайиндан мудом нон ҳиди келиб турарди ( у белига нон боғлаб олганди). Сахий, хушфеъл эди хўжайин: бот-бот белбоғини ечиб, ўртага ёяр ва улар нонни сувга ботириб ейишарди.

Соҳил бўйлаб одимлашларининг сабаблари кўп. Улар бир нарсани - ватанлари ана шу дарё йўл бошлаган тоғлар орасида эканлигини унутишмаганди ва Зарафшон  она юртларига адаштирмай етказишига умид боғлашганди.

ОМАДСИЗЛИК

 

Жуғрофий, иқтисодий ва ҳатто, табиий нуқтаи назардан қаралганда ҳам, тақдир жағалвойликларга ўнг қўлини чўзган, дейиш мумкин бўлади. Юқори томон - тоғ, бир тегирмонча сув қишин-ёзин шарқираб ётади. (Баҳорда қутуриб, йўл, кўприкларни вайрон қилиши нохушроқ, албатта). Бу ёғи шаҳарга ҳам яқин. Қишлоқдан бирор чақирим пастдан эса икки  вилоятни бир-бирига боғлайдиган шоҳкўча ўтади.

Шуларни ҳисобга олиб, жағалвойликларни тоғ ҳам, шаҳар ҳам боқади, дейишга асосимиз бор. Шўролар даврида қишлоқ гоҳида ўрмон хўжалигига, гоҳида колхоз ҳисобига ўтиб турган бўлса ҳамки, тирикчилик тарзи қўшнилардан фарқ қилмаган ҳолда, ички бир қонуният асосида кечди. Бу йиллар давомида қишлоқ ёнбағирликдан, анча пастга тушди, уй ва ҳовлилар сатҳи кенгайди, томлар шиферланди, хуллас,  цивилизация деган «меҳмон» дарвозаларни таққиллатмай қолмади-ки, буларни санаб ўтириш ортиқчадир.

Қишлоқ аҳлини узоқ йиллар давомида тоғ боққан -  молларини ёнбағирларда ўтлатишган, қишлик озуқани ҳам тоғдан ўриб олишган. Фақат шу эмас: баҳорда ревоч, лола; ёз бўйи тоғрайҳон, бўзноч, бўйимодарон, маврак сингари доривор гиёҳлар йиғишган; кузда  писта, бех, тоғпиёз деганларидай…

Йилдан-йилга  бу неъматлар камайиб кетаётганлиги сабаб, ҳозир аксар ёшлар шаҳардаги корхоналарга, мардикор бозорига боришади; катта йўл бўйидаги ошхоналарда ишлашади; Қозоғистон, Россиядан нон топиб келаётганлар ҳам анчагина.

Қўшни қишлоқ ва кентдагиларнинг  тирикчилик тарзи, савияси булардан фарқ қилмаса ҳамки, жағалвойликларни андак анди, лакаловга чиқариш, уларнинг устидан кулишни хуш кўришади. Икки чақиримча юқорида Айриқия деган қишлоқ бор. Бу ердаги одамлар жағалвойликлардан шеваси, соддалиги билан фарқ қилишади. Шулар ҳам: «Бир жағалвойлик…» деб бошланадиган латифанамо гапларда қўшниларини жилла афандига чиқаришга ҳаракат қилишади.

«Бир жағалвойлик ҳовлисига девор уришдан олдин катта дарвоза ўрнатибди. Ҳар кун ишга кетаётганда, дарвозани қулфлаб кетаркан, кечаси тамба қўйиб ётаркан.  Девор эса ҳалигача йўқ экан».

Ҳангоматалабларнинг бири бошлаши билан иккинчиси улаб кетади: «Бунисини қўйинг, бир жағалвойлик махсумнинг девори ҳам, дарвозаси ҳам бор экан. Дарвозани қулфлаб, калитни остона остига қўяркан-у, баландроққа чиқиб, пода ҳайдаб кетган ўғлига  бақираркан: «Ҳов Қарашқул! Калитни остонанинг остига қўйдим».

Учинчиси ҳам жим турмаскан: «Бир жағалвойликнинг ўғли чорраҳада турадиган миршаб бўлган экан. Отаси маст бўлса гариллаб қолармиш: «Ҳей, биласанми? Шаҳардаги ҳамма мошинлар ўғлимнинг таёғи учига қараб юришади».

 Бу гапларнинг аксари ўша ҳангоматалабларнинг ўйдирмаси бўлса ажаб эмас. Аммо ҳазилда - озгина ҳазил бўлади, деганларидек, жағалвойлиларни бот-бот чув тушириб туришади. Бир қаллоб келиб, қишлоққа газ ўтказиб беришга ваъда берган, лойиҳа-смета ҳужжатларини кўрсатган ва катта пулни олиб, сувга чўккан тошдай йўқолиб кетганини ҳамон гапиришади. Суриштириб газ идорасига боришса, ярамас морбознинг ишдан ҳайдалганига икки йил бўлган экан.

4. ЖУМАНАЗАР АКА САРГУЗАШТЛАРИ

 

      

                       Тўртинчи вароқ

                                Ҳазил

     Уйга кириши билан, хотини қувониб кетипти.

    “Қаёқларда қолиб кетдингиз?”

     “Қишлоқ тинчми”? сўрапти Жуманазар ака.

      “ Маҳалла раиси билан милиса излаб келганди сизни”.

     “Нима иши бор  экан” хавотир аралаш сўрабди Жуманазар ака.

    “Билмасам, Блогер деган жўрангиз бор экан, ўша билан юзма-юз қилишармиш. Жуманазар аканинг кўз олдига, бир вақтлар у билан суҳбатлашган Ҳаққул деган блогер тушибди. Бечорани негадир жиннихонага ташлашгани ҳам қулоғига чалинган экан.

    Дарҳақиқат, эрталаб пайдо бўлишипти ҳалиги расмийлар.

    “Жуманазар ака, машинага мининг, бир ерга борамиз”.

     Бўйсунмасликнинг эса иложи йўқ экан. Улар анча йўл юришибди ва машина пештоқига “Руҳий касалликлар шифохонаси” деб ёзилган бино олдида тўхтабди.

   “Баъзи нодонлар  бу ерни жиннихона дейишади, аслида, ана шу одамлар руҳлар билан гаплашадиган фаришталардир,” деб Жуманазар акани алдаш ва аврашга тушипти милиционер.

    Улар иккинчи қаватга кўтарилиб, олтинчи палата қаршисида тўхтаптилар. Остонадаги гиламчада эса “W E L C O M E” деб ёзилган экан. Ҳамроҳлар Жуманазар акани енгилгина итариб, ичкари киритишгач, ўзлари шошилинч ғойиб бўлишипти.

    Хонада ўндан ортиқ киши бўлиб, бари ғайритабий экан. Бир одам ўзи билан ўзи  гаплашса, бошқаси баланд овозда шеър ўқирмиш.

   Жуманазар ака ҳаммасини тушуниб, етипти. Буни қарангки, бир маҳал у ўша таниш блогер (Ҳаққул)ни учратиб қолипти.

    “Сени ҳам шу ерга ташлашдими? Баттар бўл, занғар! Сенинг касофатингга мен ҳам шерик бўлиб ўтирипман”, депти Жуманазар ака гинаомуз.

    Бир маҳал халатлари кирланиб кетган,  ҳаёли худди маст ёки наша чеккан кишидай паришон духтур кириб, янги келганларни суриштирипти. Блогер Жуманазар акани кўрсатиб, у кишини таништиргач, духтур бамайлихотир унинг қаршисида ўтириб, алланималарни сўраган бўлипти. Сўнг қўлидаги резина болғача билан тиззасига секин уриб кўрипти ҳамда беихтиёр савол берибди:

    “Ҳозир нечанчи йил?”

   “Ўн тўққизинчи”.

    Жавобни эшитиб доктор ўйланиб, иккиланиб  қолибди. Кейин ташкари чиқиб келиб, унинг хатосини тузатган бўлибти.

3 ЖУМАНАЗАР АКА САРГУЗАШТЛАРИ

 

      

                          Учинчи вароқ

                                   Ҳазил

    Эрталаб турса, уни хушқомат Юпитериан эмас, бегона бир йигитча кутиб турган экан.
       “Юпитериан хоним қани”, сўрапти Жуманазар ака норози  оҳангда.

   “Рухградга кетди”.

   “ Нега кетади?”

   “Марҳумлардан шикоят тушган экан.”

    Жуманазар ака бу гапнинг моҳиятини тушунмапти.

   “Нега мендан сўрамай кетади?”

   “ Бизда ҳеч ким бировдан рухсат олмайди”.

 “Бошболдоқсизлар!”

   - ...

 “Отинг нима, сўрапти Жуманазар ака.

  “Миррихий”

  “Сан нима кароматлар кўрсатасан?”

   “Истакларингизни барини бажо келтираман”.

“Уч йилдан бери бел оғрийди, оёқ ҳам қақшайди. Пахтага сув тарардим; далада ётмасам, раис қамчи билан туширарди. Ўшанда орттирганман. Санаторияга путёвка сўрагандим, раис кулиб юборди.

   “Путёвка отлиққа йўғ-у, санга йўл бўлсин”, деди.

   “ Юринг, ўзим ҳал қиламан”, дебди Миррихий.

   Улар тиниқ сув тўла мармар ҳовузга етиб борибдилар. Жуманазар ака Миррихий айтгандан қилиб, чўмилиб чиққач, вужудидаги дардлардан батамом фориғ бўлибди.

   “Жуманазар ака, тағин қанақа муаммолар бор”, сўрабди Миррихий.

   “Бугун уйга қайтаман; у- бу олишга кўмаклашарсан”...

   Миррихий Жуманазар акани ўлкан бир супермаркетга олиб борипти. Аммо бу ердаги неъматларнинг бирортаси Жуманазар акага ёқмапти: турли-туман таблеткалар, скафандрлар..

 ”Ундай бўлса юринг, мошин дўконига олиб бораман”.

   Бу ерда ерда юрадиган автомобиллардан кўра, учиб юрадиганлари кўп экан.

 “ Истаганингизни олинг, бари текин”...

“Бу дарахтгами, симёғочгами урилиб кетмайдими?”

 “Барини четлаб ўтади: ақлли ликобча”.

“Таможний масаласи”...

 ”Бизда унақаси йўқ”.

 “Акам бор эди, бир куни  тележка устида ухлаб қолган. Пахта терадиган овсар тракторчи, билмасдан унинг устига бункерини бўшатиб юборган. Ўлигини пахта заводидан топиб келишди. Шунинг ўғлига ерда юрадиган машина олиб борсамми, дейман. Аммо буни қайси пулга олдинг, деб бошимни қотиришлари тайин. Яхшиси, бироз пулдан қарашивор”.

    “Жуманазар ака, бизда пул деган нарса йўқ: бари текин.”

    “Қандай?”

   “Жуманазар ака, бу гапни қўйинг, айтингчи, боришингиз билан  сизни мухбирлар, блогерлар ўраб олишади: саволларга кўмиб ташлашади. Хўш, нималар дейсиз биз тўғримизда?” “Қишлоғимиздан Жобирвой деган Америкага бориб келиб, ўша юртни мақтаган эди , олиб кетишди; ўн йилдан бери дараги йўқ. Бу гал мухбирлардан узоқ юраман. Жуда мажбур қилишса, коинотда аҳвол оғир дейман. Ейишга нонлари йўқ, пул ҳам чатоқ, десам ёлғон гапирмаган бўламан. Сих ҳам куймайди, кабоб ҳам…Ўтган гал мен билан гаплашган блогерни жиннихонага ташлашган. Хотинимга ҳам айтмайман. Бизларнинг аёллар ўқимаган, қолоқ. У гал коинотга бориб келдим, десам, “молга емиш олиб келмадингизми, ғўзапоя ҳам тугаган эди”, деб таъбимни хира қилди. Ёзи билан хашак билан ғўзапоя ташийман - барибир етмайди.”

  “Молингиз кўпми?”

 “Бир бош очофат сигир бор, холос. Саҳар туриб, шохиданми, қулоғиданми ушлаб, силаб-сийпаб тураман, аёлим соғиб олади. Буни саватнинг остига қўйиб, кеча  соққанини қаймоғини олади, кейин сут билан қаймоқни шаҳарга олиб бориб, сотиб келади. Қайтишда буханка нон, нонга суйкаб ейдиган сариёғ, болаларга дафтар-қалам олиб келади. Бир куни мен ҳам човани кўтаришиб бордим. Йўлда бир “Дамас”дан тушиб, бошқасига ҳам миндик. У бизни микрорайон деган жойга олиб борди. Хотиним ҳалиги  қаймоқни мижозига бериб қайтиб келди. Кейин “Малако” “малако” деб бақирди.

   “ Менга қара, дедим жаҳлим чиқиб. “Сут кетди” десанг, ўласанми? Ўрислар кетиб қолган-ку”.

   “Бу ердаги ўзбеклар културний: “сут кетди” десам, бирортаси чиқмайди”,  деди.

   Хотиним бу гал овоз берганда, иккинчи қаватдаги бир дераза шарт очилиб, сочлари тўзғиган аёл кўринди. “Ҳой, намунча бақирасан, ҳаммани ўйғотиб юбордин-ку. Ҳе сутинг бошингдан...”

  Мен, беихтиёр ўша аёлни ҳам, хотинимни ҳам ёмон кўриб қолдим: жаҳлим чиқди. Аёлимнинг  бўлса, мендан хижолат чекканлиги сезилиб турарди, боиси: боя келишда, бу ерда танишларини кўплигини, уни ҳурмат қилишларини гапириб, андак гариллаб қўйган эдида.

   Кейин бакалашка, кострюлка кўтарган аёл, эркак харидорлар пайдо бўлишди.   Бир аёл хотиним билан эски қадрдонлардек, батафсил сўрашди.

   “ Ана  у киши болаларимнинг адажониси бўладилар, деди хотиним мен томон имлар экан, ийиб кетиб. Ўзлари жуда  хушфеъл, меҳрибон. Яқинда Тошкентдан болаларга пайпоқ, жемпер олиб келдилар”.

   Буларнинг бари уйлирма, аниқроғи орзулар эди. Аслида, мен ҳали Тошкентга бормаганман. Менга  қара, дедим қайтишда, шаҳарга қатнайвериб, шаҳарлик бўлиб кетибсан. Худодан қўрқмайсанми, ёлғон гапиргани. Мен энди сен билан келмайман! Сани ҳам қўймайман! Қаймоқни ўзимиз еймиз, шаҳарлик заҳарни есин.” Эрталаб қарасам, тағин шаҳарга отланяпти; тепиб юбордим, қўлидаги коса ерга тушиб, чил-чил бўлди. Чинни синиқларини териб олар экан, вазиятни юмшатиш учун бўлса керак: “Майли, келган бало шунга урсин”, деди. Дастурхон устида ҳам ҳазил мутойибалар қилган бўлди. Кейин йиғлаб юборди.” Бирортасини пайпоғи, жемпери йўқ. Ҳувв, ҳув... “ Бас қил! Бақириб бердим...”

   “Бечора аёл, деди Миррихий ачиниб, дунё азобларини роса чеккан экан. Жуманазар ака, йўқ деманг, мен шу аёлга қимматбаҳо бир нарса бериб юбораман. Беҳад қувонади...”

   “ Керак эмас, рад қилди Жуманазар ака, бироз пул сўраган эдим, қўлинг қалтираб, ёлғон гапирдинг...”

   “ Ишонинг, бизда пул бўлмайди.”

   “ Қўй-е еб кетмас эдим.

   “ Оббо...

  “ Мани Ерга тушириб қўй...