НОМАЪЛУМ ОДАМ ҲИКОЯСИ

                                            

                                            Учинчи қисм           

Станцияда бир неча юк поездлари турар,  одамлар  уларга алланималарни ортишар ёки  туширишарди. Булар −  ўзимизнинг ўзбеклар эканлигини дарҳол фаҳмладим ва қувондим.

   Ишбоши қўнғиз мўйловли,  пакана,  жиккакроқ, аммо узиб-узиб гапирадиган,  сохту сумботидан андак бадфеъл ва бадгирлиги манаман деб турадиган   Аветик Исаевич деган пакана киши экан.

     Одатда, бундай тоифадаги паканалар ўз ишларига жуда пухта бўлишади, илк мулоқотдаёқ, суҳбатдоши ҳақида хулоса чиқаришади.

    У эшиги олдида    интиқ ўтирган ўзбек, тожик болаларга бот-бот иш йўқлигини такрорлашига қарамай, ҳеч ким жўнаб кетмас эди. 

   − Аветик  Исаевич,- мурожаат қилдим, илтижоли оҳангда палтосининг ёқасини кўтариб, жўнаб кетаётганда, менга раҳмингиз келсин. Нима юмуш бўлса бажараман. Узоқдан келдим,  ёрдам беринг!

   Ўзимни дадил тутишим ва рус тилида бурро гапиришим унинг эътиборини тортмай қолмади.

   − Сен шаҳар боласига ўхшайсан-ку − бизда иш оғир...

  − Энг оғир ишга қўйиб кўринг...

  − Рома, чақирди у ёрдамчисини, − мана бу болани элтиб, цемент туширувчиларга қўшиб қўй. Паспортини олиш ёдингдан чиқмасин!

   Бу ерда,  ўндан зиёд хоразмлик ва бухороликлар вагондаги  цементни  трактор тележкаларига ортишарди. Мен беихтиёр уларга қўшилдим.  Вагонда турган икки киши қирқ килолик цементни  елкангга ортиб юборар, биз уни андак наридаги тележкага ортардик.  Цемент оғир бўлиши устига  у  ҳали совуб улгурмагани сабаб елкангни куйдирарди.  

   Кеч бўлиб қолгани боис ишни тўхтатишди.

   Биринчи куни бухоролик тенгдошим – Акобир  билан иноқлашиб қолдим ва у менга янги манзилдаги тартиб-қоидаларни айтиш билан бирга, кечқурун ёнидан жой ажратишга ҳам сўз берди. Биз чала-чулпа ювиниб, ошхона томон йўл олдик.

   

     Акобир кўп гапирар, ўз ибораси билан айтганда, “саҳройи” бўлса ҳамки,  нутқида шаҳарликлар лаҳжаси сингиб қолганди.

   Кирган заҳотингиз карамшўрванинг ачимсиқ  ҳиди димоғингизга   уриладиган бу ошхонада бизга нон, сувда қайнатилган пшено  беришди.  Ётоқ ҳам ошхона ертўласида экан. Бу ерга киришим билан сасиган пайпоқ ва тернинг бадбўй ҳиди анқиди.

   − Қанчадан маош беришади,- сўрадим шеригимдан.

   − Беш юз доллар деб ваъда  бералла-ю,  аммо қўлга тегадигани уч юздан ошмайди,- жавоб берди у. − Овқат, ётоқ учун кўп қайтаралла.  Аветик деганлари бориб турган буржуй! Гоҳида қурилишга ҳам олиб кетишади. Лекин маош ўша-ўша. Шунисига ҳам шукур. Сотиб олган бўлса,  биттен ҳам бермайди.

   − Шунақаси ҳам бўладими?

   − Ҳа, земляклари келтириб соталла... О, кўпларнинг бала-чақаси бор. Санга яхши – уйланмагансан.

   − Билишимча, ўзинг ҳам бўйдоқсан-ку...

   − Ҳа,- деди, анча маюс овозда. Бу масалада хато қилганман. Бу ерга келишимга ҳам шу сабаб бўлди. Худо мени жазолади.

   У тағин андак сукут сақлади-ю, давом этди. – Онам ҳамсоя қишлоқдан қиз топган эди. Бизлар чорвадор – анча орқада қолган  cаҳройимиз. Қизни кўрай десам, дадам ўшқириб берди. Шунга қарамай, кўрдим-у, тузук гаплашолмадим. Загс пайти узук тақай десам, келиннинг бармоғи йўқ. Жоним чиқиб кетди − узукни ерга отиб ташлаб, бу ёққа йўл олганман. Кейин билсам, қиз бир пайтлар босмахонада ишлаган ва чимчалоғи билан номсиз бармоғини қоғоз кесадиган аппарат олиб кетган экан...

   − Бечора қизга жабр қилган экансанда,- фикримни яширмади.

    – Москвадан яхши иш ҳам топгандим, аммо хунхўр Аветик паспортимни бермади,-  негадир гап ўзанини бошқа томонга бурди суҳбатдошим.

   Ертўламиз картон билан иккига ажратилган бўлиб, нари томонда тожикистонликлар ётишарди.

   − Аввал бирга ётардик, - изоҳ берди шеригим, аммо жанжал чиқди.

  – Нимадан,- қизиқдим.

    У елка қисди. Суҳбатимизни эшитиб турган, бот-бот йўтал тутадиган, занги заҳил бола гапга аралашди.

  – Биттаси бизнинг ҳарбийларни “фашистлар” деб сўкди. Отаси ревоч тераман деб тоққа чиққан экан, минага дуч келиб, портлаб кетибди. Чегарачилар жасадни олиб беришдан қўрқишибди. “Тошкентдан махсус одамлар келиб, олиб чиқади”,  дейишибди. Аммо улар келмабди.

   Жавобан, бизникилар ҳам жим ўтиришмабди.

   – Биз – буюк миллат вакили, дебди у ва юртбошисини мақтабди.

  – Йўқ, биз буюк миллатмиз, дебди бизники, президентни улуғлаб. Шу тариқа масала анча жиддийлашибди.

   Шеригимнинг айтишича, бу ҳолдан хабар топган Аветик,  қаҳрга миниб, ётоқни иккига бўлган экан. Сўнг ҳаммани йиғиб: “Бу ерда президент менман!  Бирортанг йўриғимдан чиқсанг, жанжаллашсанг, она зорингни Учқўрғондан кўрсатаман!”  дебди.

   Кечаси билан уйқум келмади. Саҳар чоғи алқаш чалкаш туш кўрдим. Бобокалоним ҳайкалдай қотиб турган эмишлар. Мен, негадир русчалаб у кишидан мадад сўрабман. Бобом ҳамон жим туравергач, “назаримда ўзингиз ҳам мададга муҳтожга ўхшайсиз” дебман.

  Эртаси ҳам, индини ҳам цемент туширдик.  Бу − жуда оғир ва машаққатли эди, бунинг устига шароитга ҳам тоқат қилиб бўлмасди.  Ҳожатхона ва ювиниш хонаси ифлос бўлиб, уни ҳеч ким тозаламас, эрталаб ва кечқурун бу ерларда навбат кутиб ўтиришга тўғри келарди. Аммо начора: осмон – узоқ, ер − қаттиқ  деганларидек... Аслида чидаш ва ҳатто шукур қилишга тўғри келарди. Чунки ишга жойлашолмаган айрим ҳамюртларимиз полда ғужанак бўлиб  тонг оттиришарди.   Бу юртда одам боласининг  қадр-қиймати  шу қадар забунлиги дилингни хуфтон этарди.

   Омад, кўп ҳолларда ёшларнинг эшигини қоқади, деб ўқиган эдим қаердадир. Аммо ўша қайсар омад бу ердаги ёшларнинг манзилини унутиб қўйганга ўхшарди.

   – Бунақа жойда  яшаб ишлаш, итимга – ор, мушугимга – номус, деярди  Акобир бот-бот, аммо начора...

   Шеригим бир фожиа ҳақида гапирганди.  Хоразмлик шериклардан бир нечтаси Аветикдан иш ҳақи билан паспортларини талаб қилиб боришган экан.   “Мен сизларни хоразмлик тадбиркордан минг долларга сотиб олганман”,  дебди, у бадбинлик билан.  Шунда йигитлардан бири қаҳр устида Аветикка ножўяроқ гапирибди.

    – О, шу бала ўнинчи этаждан йиқилиб, ўлди,− деди шеригим надомат билан.

    Шу орада совуқ кунлар ҳам бошланди ва биринчи қор ёғди. Бизнинг сарой иситилмасди, аммо дастлабки кунлар қўшимча кўрпалар беришди. Шунга қарамай тахта ва брезент орасидан  кирган изғирин туни билан уйқу бермасди.Мен гоҳида ўтириб олиб, мазкур уқубатларимиз, ҳуқуқсизлигимиз ҳақида  ўйлаб қолардим, бунинг сабабларини излардим. Россияда бундай забун қисматга дучор бўлганлар, асосан ўзбек ва тожик болалар эди. Масалан,  орамизда  бирорта гуржи, армани, озарбайжон йўқ эди ва уларнинг ана шундай ғайриинсоний шароитда ишлашларини тасаввур қилиб бўлмасди. Аслини олганда эса, биз яқингача бир мамлакат фуқаролари эдик, ҳамма жойда ҳуқуқларимиз баробар эди. Нега энди, атайин биз қулга,  улар эса хўжайинга айланиб қолди?!

   Москвада чеченлар, доғистонликлар, татарлар ҳам ўзларини юрт соҳиби деб билишар, ҳатто русларга ҳам нописандлик қилишарди.  Биз эса...

   Балки барига жаҳолат ва илмсизлигимиз сабабдир. “...дунёда турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозимдур. Замона илми ва фанидан бебаҳра миллат бошқа миллатларга паймол бўлур”, деган эдилар бобокалоним бундан бир аср муқаддам. Нахотки биз юз йил давомида бир жойда депсиниб қолган бўлсак...

     Нега паймол бўлдик?

    Нега? Нега?

    Ахир биз ҳам ўзга миллатлардай, мактаб кўрдик, тил ўргандик-ку!  Биз ҳам худонинг бандаси-ку!  Нега энди банданинг бандасига айланиб қолишимиз керак?!

  Шундай кунлардан бирида телефоним жиринлаб қолди. Дадам ҳол- аҳволимни сўрадилар.  Мен лабимга табассум суртган ҳолда, ёлғон-яшиқ тўқиб, ўзимни бағоят бахтиёрлигимни таърифладим. Кабутарни қирғий қувганда, ўз инигамас тескари томонга учганини кўрганман. Гўшаси ва полапонларидан   душман воқиф бўлмаслиги учун шундай йўл тутганди у. Мантиқ менинг ҳам шундай йўл тутишимни тақозо этарди.

  – Шанба кунигача етиб кел,- дедилар дадам,- бобонг ҳайкалини очиш маросими бўлади.

   – Албатта, етиб бораман,- ваъда бердим.

   Ва шу дақиқадан эътиборан, ярамас Аветикдан паспортимни олиш режаларини тузабошладим. Бобомнинг улуғ инсон бўлганликларини, у кишига ҳайкал ўрнатилаётганлигини ётиғи билан айтсам, юраги тош бўлса ҳам  эрийдику, ўйлардим ўзимча. Бунинг учун эса, энг аввало, унинг қабулига кириш талаб этиларди.

   Эртаси тушгача ундан дарак бўлмади. Тушдан сўнг “кайфи бор” дейишди, ҳатто ёрдамчилари ҳам кирмабди. Эртаси келди, аммо котибаси бирор кишини киритмади. Тушликдан сўнг у қайтиб келмади. Кечки овқат маҳали тўғримда ўтириб қолган, қўшни республикадан келган танишимга  ҳасратимни айтгим келиб қолди.

  – Менинг бобом чор Россиясининг Туркистон бўйича сўнгги губернатори генерал Курапаткинга, болшевиклар томонидан тайинланган Туркистон ҳукуматининг раиси Тобулин қабулига осонликча кирган.

  – Хўш?

  – Куропаткинга мусулмонлар учун ҳам суд ишини жорий қилиш масаласини  қўйган. Чунки унгача бизда қўлни кесиш, дорга осиш каби чоралар амал қилганда.

 – Кейинчи?

 – Генерал рози бўлган. Тобулинга эса мусулмон болаларини ҳозирча армияга олмаслик, ғалла бозорини очиқ қўйиш, деҳқонга имкон бериш масаласини қўйганлар ва ҳал қилганлар.

  – Демак, бобонг катта обрўга эга бўлган...

  – Мен шўрлик эса икки кундан бери жипириқ Аветикка киролмайман. Ҳайкал очилишидан қолиб кетдим.

   

  У кулди ва савол берди.

 – Айтчи, ҳозир ҳам сизларда ҳукумат раҳбарига кириб, халқнинг дардини, бобонгдай очиқ айтаоладиганлар ботир  борми?

  – Билмайман,- тан олдим, Тошкендан узоқдаманку, балки бордир... Муқимий ёзадиларку:

                     Шерсиз эмасдур бешалар,

                     Бордур саховатпешалар,

                     Қилманг ёмон андишалар,

                    Яхшилари ҳам бор экан.

  – Балки сизларда бордир, аммо бизда йўқ,- давом этди шеригим. Буни аниқ биламан. Аслида мен яхши одамнимас,  халқ дардини айтаоладиган, жўмард инсонни сўрагандим. Бир буюк инсон бўлса-ю, президентга кириб, бизни бу юртларда хор бўлиб юрганимизни айтса, мамлакатда коррупция авж олиб кетганини гапирса дейман. Ишонасанми, бизда пора бермасанг, ўқишга киролмайсан.

   У узоқ гапирди. Қаердадир давлат раҳбарининг қизи бир самолёт олтинни олиб чиқиб кетганини, ўнлаб мамлакатларда қимматбаҳо виллалар харид қилиб қўйганлигини, чет эл банкаларидаги пуллари миллиард доллаврга етганлигини ва шунга ўхшаш чинлиги ёки ғийбатлигини аниқлаб бўлмайдиган гапларни гапирди.

   – Давлатни бошқараоладиган халқ керак,- деди у  андак тантана оҳангида,- зарур бўлганда, кўчага чиқиб, конституцияни ҳимоя қилишга қодир бўлган замон жадидлари керак!

 – Нима бўлганда ҳам, ватанни севмоқ керак,- гапни асосий томонга бурмоқчи бўлдим.

 – Ахир, ватан ҳам биз – ғарибларни севиши керак-ку!

 – Сен ватан билан давлатни бир­-биридан фарқлолмаяпсан,- хулосамни айтдим.

   У жимиб қолди.

    Инсон табиати диктатни ҳазм қилолмайди. Гастербайтерлар орасида норозиликлар кучаяборди, хоразмликлар паспортларини талаб қилабошладилар. Мен ҳам уларга қўшилдим.

   Шундай кунларнинг бирида, кечқурун ётоғимизга Аветик кириб келди.

   − Диққат қилинглар, ҳов тилбилмаслар,-  деди қовоғини очмай.

    Баримиз жимидик.   – Мен − сизларнинг президентларинг, деганим ёдларингдами?  Шуни билиб қўйинглар, мен сизларнинг атаманларинг ҳам! Менинг бир қўлимда қамчи, бир қўлимда қанд бор. Циркда ҳайвонларни қўлга ўргатганман. Врач ҳам ўзим,  палач (жаллод) ҳам ўзимман!   Бўтқани егандан кейин косани синдириш – ахмоқлик. Шохидан узилган барг ҳам, мен озодлим,  эришдим деркан. Буни ёддан чиқарманглар!  Мен сизлар томонларда бўлганман. Биламан: ҳар қандай озодлик, маърифат, демократияга даъват этган ҳурфикр ҳамюртларингни нуқул йўқ қилган, жаҳон тамаддунидан ортда қолган  халқсизлар. Худо сизларни шунинг учун ҳам ана шундай жазоларга мустаҳиқ этган! Сизларни илғор ғоя ҳам, маърифат ҳам бирлаштиролмайди, фақатгина ошга бирлашаоладиган одамларсизлар! Оч баччағардан, қоч, баччағар, дейди-ку... Сенга ўхшаган фалокатлардан нарироқ юрмоқ керак. Бундан кейин бирортанг қулоғингни қимирлатсанг...

   Падарқусур бизни очиқчасига таҳқирлади.

   Эҳтимол, гапида жон бордир...

      Баҳорга чиқиб, Аветик каминани, ўз таъбири билан айтганда,  “қанд билан сийлади”. 

     Ўша куни туш маҳали у мени чақиртириб қолди. Етиб борганимда, хонасида тўладан келган, ўрта ёшлардаги хушбичим бир аёл билан гаплашаётган экан.