ҲАЗОРАДА ЯЛЛАМАГАЧА

ҲАЗОРАДАН  – ЯЛЛАМАГАЧА 

Ўғлим - Улуғбекнинг кундалигидан

Оиламиз ҳаётида  жиддийгина ўзгариш юз берадиганга ўхшаб қолди. 1982 йилнинг кузида Тошкентга кўчадиган бўлдик.

Киндик қони тўкилган тупроқни ташлаб кетиш, боболар заминидан, уларнинг қабрларидан андак бўлса ҳам узоқлашиш жаъмики кўникмалардан воз кечиш осон эмас, албатта. Бувим, амаким, ёр-қариндошлар, қўни – қўшнилар, қишлоқдошлар бунга рози эмасдилар. Ойим эса дадамга зорланарди.

– Муалим, машшохийлар, дарахт бир жойда кўкаради, дейишган.

Дадамнинг жавоби тайёр эди. Ўша машшохийлар «Кун кўрмасанг, кўчиб кўр» ҳам дейишган.

Лухтак лақабли ёқимтой итимиз, заҳматкаш асалариларимиз, эндигина ҳосилга кирган гилос ва шотутларимиз... Эҳ-ҳе, озмунча эмасди қадрдон бисотларимиз. Аммо начора. Ноиложлик.

Бундан бир йил муққадам дадам ишларидан ажралиб қолдилар. Бунинг сабаби менга қоронғу, албатта. Кейин нақ етти ой давомида иш излашга тўғри келди. Аммо она юртимиз Самарқандда у кишибоп бирорта юмуш топилмади. Рўзғоримиз учун серғусса кунлар эди ўша пайтлар.

Хуллас, кунлардан бирида дадам Тошкентга йўл олдилар-у у ердан мамнун қайтдилар.

Дадамни «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасига бўлим мудири қилиб олишибди.

Дилимиздаги мавҳум ғашлик, ногаҳоний ғусса чекингандай бўлди. Биз яна дастурхон устида ҳазил-мутойиба қиладиган, баралла куладиган бўлдик. Бувим бўлсалар ҳамон дадамни Тошкентга кетиш фикридан қайтариш пайида бўладилар.

– Қариган чоғимда мани ташлаб кетасанми? Набираларимни кўрмасам, ажалимдан олдин...

Дадам у кишини гапларини бўлиб далдалар берардилар.

*  *  *

Машинамиз гоҳ ўнг, гоҳ чап томонга вазмингина чайқала-чайқала шоҳ кўчага чиққач, амаким тезликни оширдилар.

Қувончларим беҳудуд ҳаяжонга айланди. Чунки ҳали ҳеч қачон бундай олис сафарга отланмагандим. Кўч-кўлонимизни Тошкентга олиб бориш амаким иккаламизнинг зиммамизга тушгани дилимга ғурур солди; мустақиллик туйғусидан энтикиб кетдим. Энг муҳими, бу узоқ йўлда менга нотаниш бўлган борлиқни томоша қилиш истаги дилимга тинчлик бермасди.

Қадрдон манзилгоҳлар  ортда қолабошлади. Йўл чекассидаги ёзувларни ўқишга зўрға улгурардим. «Мўлиён», «Обираҳмат», «Чўпон-ота»... ҳосили ярим-ёрти йиғиштириб олинган карам пояларда думбаси лорсиллаган семиз-семиз қўйлар, елини тўлишган говмишларни боқишаётган болаларни кўрдим. «Уларнинг бирортаси мендан узоқ сафарга чиққан эмас», деб ўйладим ва бундан аллақандай қониқиш туйдим. Ҳадемай машинамиз баландликка ўрлай бошлади. Қизил, сариқ «жигули»лар «жик» этганча бизни қувиб ўтиши ноўнғайроқ эди. Аммо тезда уларга эътибор бермаслик кераклигини тушиндим.

– Улуғ, ҳозир Зарафшондан ўтамиз, – огоҳлантирдилар амаким машинамиз пастга қараб энабошлагач.

Бу дарё ҳақида кўп эшитгандим. Гарчан харитада эгри-бугри, беўхшов чизиққа ўхшаб кетса ҳамки, бувимнинг бир ривоятларидан кейин у менга нариги соҳилни кўз илғамайдиган, ичидаги наҳанг балиқлар тирик мавжудотни комига тортадиган уммон бўлиб гавдаланганди. Ҳадемай узун ва сербар кўприк пайдо бўлди. Мен ҳаяжон билан пастга қарадим. Назаримда дарё каттароқ анҳорга ўхшаб кетди.  Ариқдагидан фарқли ўлароқ бу зилол сув беҳад ва беҳисоб шағал уюмлари орасидан оқарди. Негадир туйғуларим алдангандай бўлди.

Шу пайт эътиборимни кўприк бошидан турган амаким тенги киши тортди. Шляпасини бостириб кийган бу одам бизга қўл кўтарди. Кабинамизда жой бўлишига қарамай амаким тезликни сусайтирмадилар. Мен андак ажабландим. Автобус ҳайдаганларида, дуч келган хоҳишмандни миндириб олардилар. Тушиб кетаётганида у ҳам имкон ва инсоф доирасида мурувват қиларди.

– Амак, миндирмадингиз-ку, – сўрадим ажабланиб.

– Эй, қўй, безгакка ўхшайди.

«Безгак» деган калом у кишининг бисотларида йўқ эди.

Яқиндан бери хуш кўрмайдиган одамларни «безгак»ка чиқарадиган бўлиб қолдилар. Демак, халиги одам... ғалати.

Машинамиз пишқирганча йўлнинг танобини тортарди. Кенг, текис асфальт кўча, унинг икки томонидан бот-бот ўзгариб турадиган мавжудот серқирра ва бетакрор эди. Сербар тасмага ўхшаган қора асфальт ғизиллаб машинамиз остига кириб кетаётганга ўхшар, йўл чеккасидаги тут дарахтлари, сим ёғочлар аввал секин силжигандай бўлар ва сўнгги дақиқада шиддат билан орқага чекинар, бундай пайтда «шип»-«шип» деган овоз чиқарди. Айрим юк машиналари, тракторларни ортда қолдирганимизда дилимни ғурурга ўхшаш туйғу жўш урарди.

«Жомбой» деган ёзувдан ўтишимиз билан бекатда турган  тўрт-беш аёл ва бир эркак ҳам бизга қараб аллақандай иккиланиш билан бетартиб қўл силкиган бўлишди. Уларга эътибор ҳам бермадик, менимча амаким бу йўловчиларнинг миниш-тушиши сустлиги, бунинг устига сал йўл босмай, манзилга келганини айтиш эҳтимоли борлигини ҳисобга олган  бўлсалар ажаб эмас.

Ўнг томонда ястаниб ётган яхлит пахтазор пайдо бўлди. Бесўнақай машиналар жўяклар бўйлаб имиллаб юрар, якка-дукам одамлар кўзга ташланарди. Мен андак ҳаяжонландим. Гарчи телевизорда бундай манзарани ҳар куни кўраверганим учун бадимга урган бўлса ҳамки, амалда ҳақиқий пахтазорга биринчи бор дуч келаётгандим. Пахта териб юрган кишиларга ҳасадимми, ҳавасимми келиб кетди.

«Ҳазора» деган ёзувга ёнма-ён турган отахон анча узоқдан туриб қўл кўтарди.

– Оламизми, Улуғ, – сўрадилар амаким.

– Давай.

Бу одам мўйсафидларга монанд кийинган, оппоқ салла ўраган бўлса ҳамки, нисбатан ёшлиги, нари борса дадам тенги эканлиги кўриниб турарди. Чунки соқоли қопқора, юзлари ажинсиз, қомати мункаймаган, баръакс тик эди. Лекин бошини бир томонга хиёл хам қилиб туришида мўминлик, ҳокисорлик, зорланишга ўхшаш ҳолати зоҳир эди.

Машинамиз унинг ёнгинасига бориб тўхтади.

– Қаерга борасиз, – сўрадилар амаким мен эшикни очишим билан.

– Ассалому-алайкум, – деди у жавобан мен билан амакимни андак ҳижолатда қолдириб. – Насиб бўлса Ялламагача...

– Қаерда у –Яллама, – сўрадилар амаким.

– Тошкентга етар – етмас.

– Мининг.

У қулидаги тугунни ғайритабиий чаққонлик билан менга узатди ва «бисмиллоҳ» деб юқорига кўтарилди. Жойлашиб олар – олмас қўлини дуога кўтарди.

– Илоҳи омин! Йўлимизни равон, сафаримизни бехатар қилсин!

Амаким икки қўлларини рулдан узиб (чўчиб кетдим) юзларини силадилар. Мен иккиланиб қолдим.

– Қани бўталоғим, сен омин қилмадинг-ку, – мен томонга ўгирилиб, аллақандай гинаомуз насиҳатгўй оҳангда тергади у. Ва шу билан бирга мени ортиқча қистамай, ҳатто жавобимни кутмай ўша жарангдор, нимаси биландир зоҳиран ёқимли оҳангда давом этди. – Шу Ялламада денг бир савоби жаноза бўлиб қолибди. Ҳа, энди бир бориб келмасак бўлмас...

Эътиборимни йўлнинг икки томонидаги ҳадсиз-ҳисобсиз симёғочлар тортди. Ёз бўйи уларга осилганича ҳосил туккан токлар эндигина устига кўрпа тортилган  кишилардай  ярим-ёртироқ  кўмилганди ва бетон қозиқлар жажжи симёғочлар  галасига ўхшаб мун­ғайиб қолганди.

– Нима, уларнинг мулласи йўқми, – сўрадилар амаким, янги ҳамроҳимиз алланималарни уқтиргач.

– Бор, бор! Аввал денг ҳосилот-посилот бўлган баобрў одам. Лекин чаламулло. Араби имлога тиши ўтмайди. Бунинг устига қироат қиламан, дейди-ю мур­ғимаржонга ўхшаб, қулқуллаб қолади.

Худи шу пайтда, кутилмаганда машинамиз ҳам маржонтовуқдай қулқуллаб «йўталиб» қолди. Амаким асабийлашиб рулни ўнга бурдилар ва тормозни босдилар. Эрталаб ҳам бир бор шундай бўлганди. Кўчни ортиб бўлгандан кейин амаким роса уннагандилар. Қўллари қора мойга буланиб, аллакимни «безгак» дегандилар.

Тағин ўша  қисмини ечиб олиб, у ёқ бу ёғини роса пуфладилар-у шоша-пиша жойига қўйиб, винтларини бурадилар.

Мотор гуриллаб  ўт олди. У соатдай бир маромда ишлай бошлади. Катта кўчага бемалол тушиб олганимиздан кейин амаким ҳалиги кишига изоҳ берган бўлдилар.

– Мен ўзим дежурний автобус ҳайдайман, аввал беш йил мана шу машинани ҳайдаганман, кейин менга  автобус беришди.

– Бисёр хўб, бисёр хўб, – маъқуллаб турди у киши.

– Армиядан келиб, иш излаб юрган бир болани гаражга олиб бордим-у: «Жўра, дедим, мана шу машина саники. Яхши қара, ғилдираги айланиб турса, қуруқ қолмайсан». Безгакни қаранг, бир ой ўтмай карбюраторни ишдан чиқарибди.

Ҳалиги амаки бош тебратиб маъқуллади. Касбу корини ҳурмат қилган, эъзозлаган одам икки дунёда ҳам хор бўлмаслигини таъкидлади. Мен «икки дунё» деган жумла устида бош қотираётганимда янги ҳамроҳимиз амаким сари андак эгилиб мурожаат қилди.

– Иним, сўраганининг айби йўқ – исми – шарифлари...

– Ҳикматулло.

– Бисёр хўб, бисёр хўб. Оллоҳнинг ҳикмати. Мани отим Муҳаммадризо. Локинда қишлоқда ҳам, ишхонада ҳам Қори ака дейишади. Бир куни ведомостга ҳам “Қори ака” деб ёзишибди. Ўзлари ёзиб, ўзлари сарсон-у саргардон қилишди. Бизнинг авлодлар асли Самар­қандлик. Хўжа Аҳрори вали бобокалонимиз бўладилар. Хўжа Аҳрор қишлоғида аммавачаю – холавачамиз анчагина. Ҳар намози Жума борганимда қариндош-уруғларни  кўриб  келаман.  Тақдир,  нон-насиба дегандай падари бузрукворимиз бир замонлар туз тортиб Ҳазорага келиб қолганлар.

– У киши ҳам муллолик қилганларми?

– Шундоқ, иним. Бу бизга – ота касб.

– Бизнинг ҳам дадамиз шоферлик қилганлар, – унга ҳамдам эканлигини таъкидлади амаким.

– Локинда,– давом эттирди ҳалиги амаки, – бандасини тупроқ тортади, дегандай, дадамиз Хўжа Аҳрорга меҳмончиликка бориб, ўша ерда узилдилар. Васиятларини бажо келтириб, аждодлар пойига қўйдик.

У отасининг тағин бир талай хислатларини улуғлагач, гап оҳангини ва ўз ҳолатини заррача ўзгартирмасдан амакимга савол берди.

– Падари  бузрукворингиз ҳаётмилар?

– Йўқ...

– О-о, – нола чекди у киши ва жуда маъсум қироат, ички дард билан хиргийи қилди.

– Отоси ўлмаган ким бор.

Оноси ўлмаган ким бор?!

Бир лаҳзалик сукут чўкди. У киши тағин саволда давом этди.

– Волидаи муҳтарам бормилар?

– Шукур.

– Бисёр хўб, бисёр хўб. У кишининг дуоларини олинг. Кексалик ғанимат.  Ака– укаларчи...

– Акамиз Тошкентга ишга кетиб қолдилар. Кузовдаги кўч ўша кишиники. Кетманг, шу ерда юринг дедим. Бўлмади чоғимда.

– Ҳа, энди нону насиба, иним нону насиба. Акангизнинг ризқ-насибалари ўша томонларга сочилган экан, уни териб емоқдан ўзга чора борму?! Оллоҳнинг иродаси.

– Энди анча ўрганиб қолган эдик-да, – ўкинганнамо бўлдилар амаким.

Қори амаки тағин бояги оҳангда хониш қилди.

– Най ўзи андоқ ҳикоятлар қилур.

Ул жудоликдан шикоятлар қилур.

Эътиборимни йўлнинг икки томонидаги қалин дарахтлар тортди. Унинг чеки кўринмасди. Лекин бу дарахтлар анча пакана эди. Яккам-дукам навдаларнинг учида дилдираб турган сарғиш, қизғиш, жигарранг барглар сўнгги дақиқаларга маҳтал эди. Ногаҳоний шамоллар йўл чеккасидаги ўт-ўланларни, шағал уюмларини бокира барглар билан юпқагина ўраб қўйганди. Кўчанинг нариги бетидан ўтаётган машиналар шамоли баргхазонларни зарб билан ҳавога кўтарар ва улар эрингандай сустгина пирпираб тағин паст­га тушишарди. Қори амаки эса худди монолог ўқиётгандай қизиққолик, эҳтирос билан гапида давом этарди.

... Каттаси Афғонистонда. Ҳар гал мактуб битганда қайта-қайта тайинлайман. «Ўғлим, сиз бизнинг қанотимиз, кунимиз битиб, дорулбақога йўл олганда, бел боғлайдиган, дилхун бўлиб йиғлайдиган зурриётимизсиз. Ўзингизни эҳтиёт қилинг! Зинҳор базинҳор командирларнинг гапини икки қилманг! Афғонлар даврасига тушиб қолганингизда Хўжа Аҳрори валидай бузрукворнинг авлоди эканлигингизни ёдга солинг. Зеро мусулмон оламида бобокалонингизни билмайдиган бандаи мўмин йўқдур...».

Орага бир неча дақиқалик вазмин сукунат чўкди. Уни амаким буздилар.

– Ҳеч гапмас. Мен ҳам ўша ерда хизмат қилганман. Аввал танк ҳайдадим, кейин мошин. Бир грузин полковникни олиб юрардим. Жуда хушфеъл одам эди. Боя Жомбойда турган эркак  билан аёлларни кўриб, ўшани эсладим. Бир куни кетаяпмиз, денг. Ёмғир ёғаяпти. Йўлда бир эркак билан тўрт аёл қўл қўтариб қолди. Биттасининг қўлида ёш боласи ҳам бор. – «Ҳикматулло, деди командир, тўхта, шу болали аёлни олиб кетайлик». Мен машинани тўхтатиб, аёлни таклиф қилсам, ҳалиги эркак нима дейди денг: – «Эй, моторони шўрави. Ин чоҳораш ҳам ҳамсарам. Хуб мешавадки, ҳаммаи мо равем!».1

Шундай деб амаким қаҳ-қаҳ отиб кулдилар. Қори амаки ҳам кулгидан ўзини бир лаҳза тийиб, қўшиб қўйди: – «Ҳа, шариатда бу норавомас».

Амаким шавқовар ҳикояларини давом эттирдилар.

– Ҳалиги афғоннинг гапини командирга таржима қилиб бергандим денг, қорнини ушлаб кулади. – Бизда фақат битта ўрин бор, дедим кейин афғонга тожикчалаб, кабинада бошқа юклар кўп. – «Ундай бўлса, ўзим бораман, дейди, безгак, булар йўлини топиб кетаверади. Полковникка тушунтириб бергандим, жаҳли чиқди. ...ебди, деди. Ҳайда!».

Улар тағин кулишди. Менинг эътиборимни эса нагоҳонда қаршимизда пайдо бўлган ва бир маромда ёниб-ўчаётган қизил чароқлар тортишди. Биз темир йўлга яқинлашгандик. Амаким тезликни сусайтириб бориб, тормозни босдилар. Мен гоҳ чап, гоҳ ўнг томонга бурилиб, интиқлик билан поездни кута бошладим. Чунки поездни ҳам фақат киноларда кўргандим, унинг ўзини томоша қилиш завқли эди, албатта. Кўп ўтмай дилни ваҳимага солувчи аюҳаннос чинқириш янгради ва баҳайбат паравоз пайдо бўлди. Мен зудлик билан унинг вагонларини санашга киришдим. Аммо ўн учтадан кейин адашиб кетдим. Чунки вагон деразасидан туриб менга тилини чиқарган бола эътиборимни тортди, чалғитиб қўйганди.

Поезд ўтиб кетгандан кейин ҳам алламаҳалгача йўлни очишмади. Темир йўлдан ўтиб олганимиздан кейин ҳалиги киши амакимга мурожаат қилди.

– Иним, фикри ожизимча, бу йигитча жиянингиз?

Сўнг суҳбатдошининг жавобини ҳам кутмай номимни, нечанчи синфда ўқишимни суриштирди. Жавобимни эшитиб, мамнун бош силкиди.

– Бисёр хўб, бисёр хўб. Ўқиш керак, бўталоғим. Замон – ўқиганники. Раҳматли дадам айтардилар. «Муҳаммадризо, мандан санга уч насиҳат: биринчидан, бировнинг ҳақига хиёнат қилма, иккинчидан, ёлғон гапирма, учинчидан, ўқи, ўғлим, ўқи!» Мана шу кишининг насиҳатларини бажо келтирдик – бир жойимиз кам бўлмади. Баръакс иззат-обрў топдик.

– Қаерда ўқигансиз, – сўради амаким.

– Мир Арабга бордигу киролмадик, – деди у ҳижолатомуз. Сўнг қўшиб қўйди: – Бухородаги мулловаччалар мактабини биларсиз.

– Чўзмагандирсизда...

– А, лаббай?

– Чўзмагандирсиз, – бу гал бош бармоқларини кўрсаткич бармоқларига енгилгина ишқаб ишора қилдилар амаким.

– Йўқ, йўқ, у даргоҳлар бисёр пок. Ўзи имло билан қироатдан йўқроқмиз, ўқиймиз-у шаррос эмас. Вақтида имкон бўлмади денг... Шунинг учун интернатдаги шумтакаларга тайинлайман. «Ҳай, харкаллалар! Ўқисаларинг бўлмайдими?! Эрта ўзингга асқотади-ку!» Йўқ, телевизор кўриш билан шумликдан бошқа гап йўқ.

– Хизмат интернатдами, – масалага равшанлик киритмоқчи бўлдилар амаким.

– Ҳа, расадхона пойиди шум болалар интернати бор. Бир кори ҳол қилиб, шу ерга тушиб қолган етиму есирлар. Бойваччалари ҳам йўқ эмас. Балоғатга етгунча ушлаб туришади, кейин ё қаматишади ё озод қилишади.

Гарчанд Қори амаки «қаматишади» деган иборани одатдагидек беихтиёр тилга олган бўлса-да, дафъанат ҳушёр тортим: болакайларнинг қамалишини тасаввур қилиб кўролмасдим. Бу нохуш калом амакимни ҳам лоқайд қолдирмади.

– Нима, жиноят қилганлари борми?

– Ҳа-да бир ишкал қилмаса, жазоламайди-ку. Энди одамларга пичоқ-мичоқ санчгани, зино-пино қилганларини суд қилишади. Енгилроқ бўлса, кечиришади.

– Сиз у ерда?...

– Қоровулман, иним. Бир кеча-кундуз постда тураман-у, бир кеча-кундуз озодман. Аввал «ҳонаи ғарибон»да турардим. Тинч эдим. Бир заифа санитар билан ғижиллашиб, муросамиз бузилиб қолди. Жуда бадгап, беандиша эди, гарданшикаста. Охиратни ўйламай, чолу кампирларни беҳурмат қиларди, жувонмарг! «Хонани саситибсизлар», «Полни кир қилибсизлар!», «Яхши одам бўлганларингда, бунақа хор бўлмасдиларинг»... Босмачининг додини берган, немисни қирган не-не одамлар ана шу дилгир, шаллақи олдида ожизу нотавон эдилар. Чунки бу дилсиёҳ дўзахи мададга муҳтож мўйсафидларни ҳар балога гирифтор қилиши мумкин эди. У хонасалот билан директор ҳам ҳисоблашиб муомала қиларди. Инсофу диёнат ҳам ҳамин­қадар эди, падарланатида. Ҳар куни халтасини тўлдириб кетарди. Бир куни денг, шаппа ушладим, хунасани. «Ойимтилло, дедим, бу дунёда увол деган нарса ҳам  бор – шу  ожиз-у,  нотавон  бандаларининг риз­қига ҳиёнат қилган одам дўзахнинг ўзгинасига тушади-ку!». У индамай гадой халтасини бўшатиб чиқди-ю, дадиллашиб: «Сан художўйни бу ердан қуритмасам, инсон эмасман!» деди. «Сан жипириқдан забон­кўтоҳлик жойим йўқ», дедим мен ҳам. Кейин устимдан ёзди. «Қори хизмат пайтида намоз ўқийди, бу кексаларнинг тарбиясига ёмон таъсир қилади» деб ёзибди. Бир кун директор чақирди. «Қори ака, энди нима қиламиз», деди чайналиб. Унинг шу сўроғидан: «Ё ариза ёзинг, ёки намозхонликни йиғиштиринг», деган маънони ўқиб олдим. Қўрқоқлигини қаранг, зан­ғар, занчалишнинг! Бор-ей, деб ариза ёздим. Бир куни чойхонада Турдивой деган танишим билан ҳамнишин бўлиб қолдик. Ўзи аввал амалдор эди, кейин урилганди – мен ҳозир ишлаётган жойда қоровуллик қиларди. «Қори ака, ўрнимга ишга бормайсизми, деб қолди, ариза ёзган эдим, катталар: ўрнингизга одам топинг, дейишяпти. Нима учун кетяпсиз?» сўрадим. Чунки ҳаммаси жойида бўлса, иссиқ жойни совутмайдида! «Ҳай бошқа иш топдим», деди мижғовланиб. «Мен хизмат пайтида намоз ўқийман-ку, буёғи қандоқ бўларкин», сўрадим ўсмоқчилар. «Буни ўзим гаплашаман!», деди.

Катталар тартиб ўргатишди: «Болаларнинг бирортаси чиқиб кетмасин!» «Бу ерга бегона одам кирмасин», «Кечаси ухлаб қолинмасин». Хўп дедим. «Мулло Турдивой, дедим паноғи худодан аввал, кўпни кўрган, кўпни сўраган одамсиз: о бу даргоҳнинг паст-баландини айтиб кетмайсизми?! Қўл-оёғимни боғлаб, сувга улоқтирмангда! Кимга қандай муомала қилишни сал шипшитиб кетинг!». У ўйланиб қолди, кейин айтдики: «Лагерда Юра деган бола бор. Шу ҳароми билан соз бўлиб олинг. Дордан қочган бу ярамасларнинг командири ўша! «Хўп, дедим, бу бошқа гап»!

Етти кунгача мен билан ҳеч кимнинг иши бўлмади. Менинг ҳам... Бир куни директор, тарбиячи, муаллимларни кузатиб, чой ичиб ўтирган эдим, ичкари эшик таққилаб қолди. Қарасам, ўғлимга ўхшаган елкалари келбатли бир ўсмир турибди. «Қани, бўталоғим, кир дедим, бир пиёла чой ич. Ўзим ҳам ким билан гаплашишни билмай, гунгга ўхшаб ўтиргандим». «Амаки, менинг номим Юра, деди у жойлашиб олгач, ўзбекчалаб». «Шундайми, дедим билдирмасликка олиб, бисёр хўб, бисёр хўб. Сан бўталоғим, ўғлимга жуда ўхшаркансан. Армиядан келса, таништириб қўяман.» Бир пиёла чойдан кейин қўйнига қўл солдим: «Юражон, нима жин уриб, бу ерларга тушиб қолдинг?» «Туҳматга учрадим, амаки», деди у. Биламан, гуноҳкор бандаки бор – бари шундай дейди. «Ҳа, майли, хафа бўлма, овутдим, худо хоҳласа, бари яхши бўлиб кетади».

Шу тариқа гаплашиб кетдик. «Амаки, мен художўй одамларни жуда ҳурмат қиламан», деди бир пастдан кейин.

Билмадим – ханнотлик қилаяптими, синаб кўраяптими?! – Бир амаким монах. Дадам тириклик пайтида кўргани боргандик. «Жигарим Юрий, деди бўйнимга осилиб, худони шафе келтириб айтаманки, сани бир бор тушимда кўриб, бўйнингга крест тақиб қўйдим». Устма-уст чўқинар, дадам иккаламизга қодир илоҳий қудратга сиғинишимизни қайта-қайта тайинларди. Хайрлашишимиз олдидан бўйнимга бут тақди: «Юрий деди бу соф олтиндан – уни эҳтиёт қил!». Мен бутни тўрт йил муалимлардан яшириб юрдим. Милисаларнинг қўлига тушгандан кейин, бутни юлқиб олишди.

Аввалига, бу бола мени алдаяпти, деб ўйладим. Кейин қарасам, кўзлари тиниқ. Дадаси қачон, нега ўлгани, милисалар қўлига тушиб қолганининг боиси билан қизиқсам ҳамки, сўрамадим. Ярасини янгилаб қўйишдан андишага бордим. Аввал руҳини кўтаришга аҳд қилдим. «Хафа бўлма, отагинам, дедим, кимки ёшлигида азоб чекса, улғайгач худо омадини беради. Ҳали ҳамманинг ҳаваси келадиган мулло йигит бўласан». Шундай қилиб олдимдан дили яйраб чиқиб кетди. Бу гал манти пиширтириб келдим. Бир болага: «Ҳай, ўғлим, Юра акангни чақириб юбор», дедим. «Юражон, дедим етиб келгач, бир ўзимнинг томоғимдан ўтмаяпти – ўтир, чой ичайлик!», «Қори амаки, сиз жуда хушфеъл экансиз, деди у, Турдиқул Насриқулович эшигини таққиллатсангиз, «Сен билан гаплашадиган гапим йўқ», деярди. «Нега у девона Насриқулович бўлиб қолди, сўрадим ажабланиб. «Болалардан бири, амаки, деган экан, мен сенинг амакининг эмас. Турди Насриқулович бўламан, дебди. Қайсар одам эди – ташқарига чиққани қўймасди. «Ҳа. Энди тартиб-қоида шунақада. Нима қилсин?» Сувнинг олдини боғладим. «Тўғри, тартиб қоида бор, лекин шароитни ҳам ҳисобга олиш керак-ку! Ота-оналар келишса, ичкари киритмасди. Панжарадан туриб гаплашишарди, зор-зор йиғлашарди». Мен индамадим: маъқуллашни ҳам, рад этишни ҳам билмай қолгандим. «Мана оқибат нима бўлди, – давом этди у, бир куни сигарет чекиб ўтирганда, папирос портлаб кетди». «Иби, иби, папирос ҳам портлайдими, ўғлим?!» «Болалар унинг ичига билдирмай милтиқнинг пистонини солиб қўйишганда. Бир оз тамакисини олишган-у... Бақириб юборди. Фантамас деган бола бор.  Шу ғилдиракли каламуш ясаган. Каламуши радио билан юради. Битта шоиримиз ҳам бор.Ўша шеър ёзди. Ҳалиги каламуш тирқишдан ўтиб, шеърни Турди Насриқуловичга олиб борди». «Унда нима деб ёзилганди», сўрадим.

Турди Насриқул,

Айтай ўзингга –

Сигарет портлади,

Навбат – ўзингга!

Шундан кейин ўрнига сизни топиб келди».

«Аммо Юражон, мен тамаки чекмайман-ку», тағин олдини олдим. «Лекин сиз дўзах азобидан қўрқасиз – бегуноҳ болаларга золимликни раво кўрмайсиз», деди у. Мен индамадим.

Юра кетгандан кейин дилтанг-у, дилғаш бўлдим. Бу шайтонлар билан гапимиз қочиб қолса, оқибати қандоқ бўлади, деб ўйладим. Якшанба куни эди – бир маҳал Юра уч болани эргаштириб келди. Бирови корейс қолган иккитаси ё ўзбек ё тожик». Қори амаки, деди Юра, мана шу уччови бир йилдан бери ота-онасини кўргани йўқ. Булар футбол ўйнаб, бир каттаконнинг деразасини синдириб қўйишгани учун ҳибсга олинган. Кўзларидан кўриб турибсиз: қўй оғзидан чўп олмаган мўмин-қобил болалар. Бир гап бўлса, ўзим – кафил». Ҳалигилар денг бўйингинасини қисиб, мўлтираб ўтирибди. Раҳмим келди: уччовининг ҳам пешанасидан ўпиб: Борақолинглар, болаларим», дедим. «Қори амаки, неча соатга жавоб беряпсиз?», – сўради биттаси. «Соати борми, болам, дедим, шом қўнмай келсаларинг бўлдида».  Дарвозани очиб, тағин сўрадим: «Кирапулларинг бўлмаса – берай». «Йўқ, дейишди, керак эмас». Кетишди. Кейин кун ботар-ботмас, Юра хавотир тортиб олдимга чиққан ҳам эдики, ҳалигилар ҳовлиқиб келиб қолишди. Эшикни очиб, ҳол-оҳвол сўрадим. «Яхши, яхши»,  дейишади-ю кўзлари Юрада. «Хўш, деди Юра болаларнинг бирига савол назари билан тикилиб. «Саккиз юзу қирқ», деди у ҳам жавобан. Дилимга ўт тушди. Шу пайт Юра корейс болага русчалади: «Стариком надо расчитатся!» У ҳам жавобан кистасидан битта юз сўмликни чиқарди-ю, каравотим устига ташлаб юборди. Қўрқиб кетдим. Улар ичкари равона бўлгандан кейин ҳам ҳаёлимни йиғиштиролмай ўтирдим. Кейин Юрага одам юбордим. «Ҳеч нарсадан ранжиганим йўқ, дедим, аммо мени алдайсан, деб ўйламагандим» Қори амаки, ҳозир барини айтиб бераман». «Бундан не ҳожат, унинг гапини бўлдим, айтчи, бу бадбахтлар қанақа кори бад қилиб келишди?» «Улар  -киссавур», деди беихтиёр. «Ваҳ-ваҳ дедим, одамларни қон қақшатиб келишибди-ку, нобакорлар! Бу гуноҳга ман бахтиқаро ҳам шерикман. Гуноҳи азимга ботдим. Садақаи садқисар қилиб берган мана бу пулни ол-у мен билан алоқани уз!» дедим. «Майли, ҳайдасангиз кетаман, лекин пулни олмайман», деди у. Умримда денг, қўлимга ҳаром пул тутмаган одамман. Бу киссамга солсам, – бунисини куйдиради, унисига солсам – унисини. Нима қилишимни билмайман. Кейин намози Жумага бордим-у мачитнинг назри-ниёз қутисига ташлаб юбордим.

Амаким қаҳ-қаҳ отиб кулдилар. Шу билан бирга диққат эътиборларини заррача сусайтирмай тезликни оширдилар. Турфа манзаралар бир-бирига яна ҳам зудроқ ўрин алмаштира бошлади. Чап томонга оппоқ ва совуқ мармарлари мунғайиб турган қабристон кўринди. Қори амаки қўлини дуога очди ва тушкун бир кайфиятда, шикаста оҳангда хиргойи қилди:

Томи йўқ, айвони йўқ, йўқ туйнуги.

Сан совуқ лахмда ётибсан, қиблагоҳ!

– Ҳалиги пулни энди катта домла оладими, – сўрадилар амаким юз сўмликни эслаб.

– Зинҳор! Авваллари назр-ниёз мачитнинг ҳаражатига кетарди. Ҳамма бут бўлгандан кейин имомимиз билан мутаваллимиз ана шу пул устида андак ғурбатга бориб қолишди. Энди, ғийбат қилиш увол-у локинда эшитишимча, бир-бирларини айблаб, шикоятлар ҳам ёзишган экан. Икковларига ҳам яхшилик билан жавоб бериб юборишди. Энди, инсоф бор – барака! Шундоқ азиз жойда туриб, муросаю мадора қилишмаса... Бош имом ўрнига сиз тенги бир ургутлик йигитни тайинлашди. Мир Арабни битириб, Арабистонда хизмат қилган эканлар. Ўзлари ҳожи – Маккаи мукаррамда бир неча бор бўлганлар. Кўрсангиз – ҳавасингиз келади. Ана одоб-у, ана заковат. Қурон қироат қилганларида, баданингизга ларза киради. Шу киши келганларидан бери назр-ниёз пули тинчлик фондига ўтадиган бўлган. Бир куни ул ҳазратга учраб, айтдимки: «Ман хонаи ғарибонда хизмат қиламан. Мачит ҳисобидан шу мўйсафидларга андак назр қилсак, савоб бўлур». Табассум қилиб дедиларки: «Улар совғани олиб, устимиздан шикоят битишмасмикин?» Йўқ, йўқ, дедим. Оллоҳу аълам, улар бисёр хокисор одамлар. Хаёл суриб дедиларки: «Бу андак нозикроқ ва бизга ножоиз».

Машинамиз ҳамон пишқирганича олдинга талпинарди. Қори амаки тин олмасдан, завқу шавққа тўлиб, алланималарни ҳикоя қилар, амаким эса кула-кула у кишини тағин гапга соларди. Қори амаки увол ва савоб хусусида гап юритаётганда йўлнинг икки чеккасида азимжусса тераклар пайдо бўлди. Уларнинг бирига оқиш кўкимтир от боғлаб қўйилганди. Отнинг бадани терак билан шунчалик ҳамранг эдики, ҳа деганда уларни фарқлаб бўлмасди. Икки томонидаги терак шоҳлари йўл теппасида бир-бири билан айқашиб, узун, кенг ғорга ўхшаб қолганди. Машинамиз ана шу «ғор» ичига кириб кетди. Кейин бетартиб оломон кўринди. Одамлар қўй эчкиларининг арқонидан тутиб туришар, аллакимлар уларнинг қўлларини ғайритабиий силкирди. Қори амаки сукунатни бузди.

– Иним, фикри ожизимча, бу ерда бозор йўқ эди-ку.

– Ҳа-а, – дудмал жавоб қайтардилар у киши.

Қори амаки хиргойи қилди:

О-ов, бугун бозорга ўхшайди,

Етимлар зор қақшайдиёв-в...

– Етимлардан, гапиринг, етимлардан – дедилар амаким, – Юра билан соз бўлиб олдингизми?.

– Ҳа, ота-бола бўлиб кетганмиз. Яхши гап билан илон инидан чиқибди, иним. Меҳрибонлигимни, ширинсуханлигимни дариғ тутмадим. Бола аввал мендан ҳижолат чекадиган бўлди. Киши ўз қилмишидан ҳижолат тортдими – билингки, дилида нури мунаввар бор. Бир куни келган эди, сардафтарини варақладим.

«Дадамнинг бошлиғи уни командировкага жўнатиб, ўзи уйимизга келарди. Ойим икковлари дилхушлик қилишарди. Мен нима қилишимни билмасдим. Дадам сирлигини жон берди. Лекин насиҳати кечагидай ёдимда: «Юра, деди ғамгузор оҳангда, уйдан чиқаётганингда, бу дунёда қамоқхона, қабристон дарвозалари ҳам борлигини унутма, болам».

Кейин ойиси ўша ўйнашига тегадиган бўлибди. Юра тўй куни бошини олиб қочибди. Бола дуч келган поездга миниб, Самарқандга келиб қолибди.

– Бечора бола, – надомат чеккан бўлдилар амаким.

– Юра бу ерга келиб, денг қиморвозларнинг қўлига тушиб қолади. Қимор ўйнайди. Кейин ўғрилик қилади. Машина ғилдирагини ечиб олаётганда, қўлга тушади.

– Афсус...

– Нимасини айтасиз, бирам қўли гул болалар борки... Бир куни денг, ўша каламушини чоптириб юрадиган Фантамас лақабли болани чақириб, гапга солдим. «Бўталоғим, дедим мани фаҳмим кўтоҳлик қиляпти, айтчи, бу касофат каламушинг қандай қилиб юради. «Уни радио билан йўлга соламан», дейди. «Ё нав­замбиллоҳ!, дедим, локинда ҳар чанд қилсам ҳамки, тагига етолмадим. «Қори амаки, деди Фантамас бироздан кейин, хонангиз совуқ экан, агар рози бўлсангиз, иситиб берардим». «Яна бирор кори ҳол қилиб қўймайсанми, бўтам? Сўрадим шубҳаланиб.

«Йўқ», деди ҳижолат бўлиб. «Ундай бўлса, майли», дедим.

Қори амаки бир оз ўйланиб қолди. Алланимани эслашга уринди. Кейин амакимга мурожаат қилди.

– Деразага қўйишади-ку – ёзда салқин беради. Оти нима?

– Конденсатор.

– Ҳа, шуни ичини очди-ю, бир нималарини алмаштирди. Сим топиб келиб улади. Кейин токни улаган эди, иссиққина шамол берадиган бўлди. Зум ўтмай, уйчам ҳаммомдай исиди. «Менга қара, Фантамасжон, дейман иккиланиб, бу ҳам Турдивойнинг папиросига ўхшаб портлаб кетмайдими?» У менинг соддалигимдан мазза қилиб кулди. «Йўқ, амакижон, хавотир тортманг, мен сиз айтган ёмон болалардан эмасман». «Фантамасжон, дейман, кўнглим бузилиб, қўли гул бола экансан. Ота-онанг борми?» Дадам ҳам ойим ҳам борлар, дейди – байрамда кўргани келишади. Сиз уларни ичкарига киритасизми?» «Нега киритмайин, болам», дейман. Хўш айтчи, нега сени бу ерга олиб келишди?» «Ётоқхонадаги холодилникни бузиб қўйганим учун» дейди у. «Вой, ноинсофлар-ей, битта холодилник деб...». «Биттамас, тўртта», дейди соддадиллик билан. «Нега бундай қилдинг», сўрайман. Унинг орқасида суюқлиги бор. Ўша керак бўлиб қолди. Гапига қараганда, ҳаводан сув оладиган ускуна ясамоқчи бўлган экан. Фаҳмим етмагани учун роса тушунтирди. «Мана, қаранг, деди ҳеч тушунмаганимдан кейин ойнангизда томчилар пайдо бўлди-а. Бу қаердан?» деди. «Ҳа, энди ойна терлаяпти-да» «Ойна тирик эмас, у терламайди» деди у. «Ҳа, бўлмаса қаердан муждо бўлди» сўрадим. «Бу ҳаводаги сув, деди у, хоначангиз исиди, ойна эса совуқ. Ойнага теккан буғ дарҳол сувга айланади. Шу тариқа саҳрода ҳам тоғда ҳам сув олиш мумкин. Бунинг учун совуқ сатҳ керак. Мен холодильник совуқлигини олдим-у, мослама ясадим, лекин у ҳаммаси бўлиб бир кунда икки стакан сув берди, холос. Кейин тағин бир холодильникни бузишга тўғри келди.

– Аломат, – ҳайратларини яширмадилар амаким.

Мен ҳам ажабландим. Дарҳақиқат, шу усул билан сув олса бўладигандай эди.

– Шофёрларга, чўпонларга, геологларга ана шунақа аппарат ясаб беришса аломат бўларди, – дедилар амаким.

Қори амаки давом этди.

– Фантамасжон, – дедим хайратлашатуриб, мана бу пулни ол, керак бўлади. Ҳеч кўнмайди денг. Эҳ, дунёи бевафо, деганлари шу экан-да. Кексалар уйида чол-у кампирлар боланинг овозига зор, бу ерда болакайларни бошини силайдиган одам йўқ. Фарқи шуки, бу ерда болакайлар ўн саккиз ёшга кирадиган кунга интизор. У ерда эса кексалар охирги кунини кутиб ўтиришибди. Эҳ, худо нохуш дарвозаларининг бунча кўп бўлмаса?! Ҳаммамиз жимиб қолдик. Қори амаки тағин давом этди.

– Ҳозир денг шатрамаларнинг бари мени ҳурмат қилади. Локинда хаммасининг дилида дард бор. Андак камситсангиз, калондимоғлик қилсангиз, қаттиқ ботади. Бир кун денг, интернатимизга шоирлар келадиган бўлиб қолишди. Юрага айтдим-ки, шоирлар – бисёр улуғ одамлар. Ҳаммани сафарбар қил, чароғим, токи Тошкентдай жойдан келиб, биздан дилранж бўлиб кетишмасин, булар, тарбия кўришмаган, дейишмасин. Болалар клубни роса тозалашди, йўлакларни супуришди. Директор хонасида дастурхон безадик. Кейин директор, ўринбосар, мен, Юра тўртталамиз остонага чиқиб, меҳмонларни кутиб олдик. Уч киши бўлиб келишди. Ҳалиги шоири калон директор, ўринбосар билан кўришди-ю, мен билан Юрага эътибор бермади. Андак нописандлик қилди, баччағар. Ҳа, майли, дедим – катта одамлар. Аммо Юрага қаттиқ ботди. «Қори амаки, нега улар сизга қўл чўзишмади?» деди. «Эй, ўғлим, қўй, бундай гапларга эътибор берма», дедим. Залга кирдик. Шоири калон сўз олди. «Сизлар киноларда, телевизорларда шоирларни бот-бот кўриб турасиз. Бугун эса ҳақиқий тирик шоирларни кўриш шарафига муяссар бўлиб турибсиз! Биз ўз шеъримиз билан сизларни тарбиялашга жилла ҳисса қўшолсак, ўзимизни бахтиёр деб билурмиз», деди. Ҳавойироқ экан: ўзини мақтади – камина ундоқ, камина бундоқ. Казо-казолар билан ҳамнишин бўлганини, Оврупада ҳам нуфузи баландлигини гапирди. Шерикларини ҳам Саъди-ю Навоийнинг шогирдлари қилиб кўрсатди. «Энди, деди сизга «Куррага пахта керак», деган шеъримни ўқиб бераман». Жазавага тушиб, ўқиб кетди. Ҳар тўрт қатордан кейин такрорлайди. «Куррага пахта керак», «Куррага пахта керак». Бир маҳал денг, баравж ўқиётганда, пешонаси бурни аралаш мушдай бир помидор келиб урилди-ю, қарсиллаб ёрилди.

Шу ерга келганда, амаким қаҳ-қаҳ отиб кулиб юбордилар. Қори амаки ҳам қўшилиб кулди. Мен аввал кулдим, кейин кўз ўнгимда юзи помидор шарбатидан қизарган, уни шоша-пиша артиб олаётган киши гавдаланди. Ачиндим.

– Ким қилди, ким қилди, деб қолди директор. Топиб бўладими, энди уни?!

– Юра қилгандир-да, -аниқлик киритмоқчи бўлдилар амаким.

– Йўқ, йўқ, у менинг ёнимда қўйдайгина бўлиб, беозор ўтирганди. Локинда битта-яримтасига имлаб юбормадимикин, деб хавотир тортдим. Яхши бўлмади! Меҳмонлар жуда оташин бўлишди. Аразлаб чой ҳам ичишмади. Директор қўли қалтираб, уларнинг талай қоғозларига муҳр босди. «Сизлар садқаи шеър кетинглар» деди ҳалиги шоир болаларга қараб. Ҳовлига чиқсам, меҳмонларнинг машинаси бор-у, шофёри кўринмайди. Бир маҳал ошхонадан топишди. Жиннига ўхшаб, хоҳалаб кулди, денг, маст десак, мастга ўхшамайди. Шоири калон ғазабга минди. Кейин билсак, болакайлардан қай бири унга наша чектириб қўйган экан. Шоири калон жаҳл билан калитни юлиб олди-ю, эшикни очди. Қарасак, кабинада билакдай илон кулча бўлиб ётибди.

Амаким тағин мириқиб кулдилар. Менинг ҳам кулгим келди. Қори амаки жим тургач, давом этди. Шундай қилиб, шоирлар аразлаб пиёда кетишди.

Йўлдаги текисликлар, боғлар, пайкаллар ўрнини ўркач-ўркач қирлар эгаллай бошлади. Улар мен аввал кўрган тоғлардан яссироқ, яланғочроқ эди. Қори амаки тағин эътиборимни тортди.

– Мулло Ҳикматулло, биласизми – инсонга энг зарур нарса нима? Ногаҳонда бундан саволни кутмаганлари учун бўлса керак, амаким бир лаҳза иккиланиб турдилар.

– Билмадим. Соғликдир...

– Сиҳати тан керак, лекин ундан ҳам зарурроғи-чи?

– Пул! Пул бўлса, ҳамма нарсага эришиш мумкин. Ишга кириш ҳам, ўқишга жойлашиш ҳам...

– Йўқ, кескинроқ эътироз билдирди Қори амаки, – бандаси учун энг зарур нарса – руҳ!

– Руҳ? – бу сўзнинг моҳиятини тушунмай, савол бердилар амаким.

Унинг нималигини мен ҳам билмасдим. Қизиқиш билан қулоқ тутдим.

– Ҳа, руҳ, – давом этди Қори амаки, – Шунинг учун ҳам ҳамиша инсоннинг руҳини кўтармоқ керак. Сиз ўзини осган, отган одамларнинг бирортасини эслайсизми? Ўша кишиларнинг сиҳати жойида бўлган, пули ҳам... Локин руҳлари тушиб кетган, дунёдаги умидлари узилган, диллари озор тортган. Бу – жуда ёмон. Шоир дегани – бамисоли гавҳари шамчироқ – ўша озор тортган дилга нури мунаввар, қувваи ҳофиза ато этмоғи керак. Бу дунё-ю у дунёда энг катта гуноҳ – инсон фарзандига озор етказмоқ, дил шишасини синдирмоқ, кўнгилни чўктирмоқ. Мавлоно Саъдий ёзадилар:

Май бинуш, мазҳаб бисўз-у оташон дар Каъба зан.

Сокини бутхона бош-у, мардумозори макун!

Яъни: май ичсанг ҳам майли, ҳатто мазҳабингни ёқсанг, Кабъага ўт қўйсанг, бутхонага чўқинсанг ҳам майли. Локинда, локинда инсон фарзандига озор етказма. Ҳа, энди қадимги шоирлар улуғ бўлган – улар бисёр ҳикматли гапларни айтишган. «Куррага пахта керак», деб хашаки ғазал битишмаган.

Аввал Қори амаки, сўнг амаким кулишди.

– Хонаи ғарибонда, – давом этди у киши, Инқилоб она деган кампир бор эди.

Қори амаки шундай деди-ю, жуда муҳим нарса ёдига тушгандай тин олди. Сўнг эҳтиёткорлик билан амакимдан сўради.

– Мулло Ҳикматулло, қулоқлардан нечта?

– Қанақа қулоқлардан, – тушунмадилар амаким.

– Чурвақалар, насибахўрлар...

– Болаларми? Ҳа, учта.

– Бадавлат экансиз, бадавлат. Худо умрини берсин! Сизга ўхшаб савобталаб бўлишсин! У киши тин олди ва гапнинг оҳангини ўзгартириб, давом этди.

– Шу – шўрлик Инқилоб ая бефарзанд эди. Ёшлигида босмачи билан жанг қилган, ўттиз еттинчи йили турмушга чиққанда ғаламислар  тўй куни куёвни «халқ душмани», деб олиб кетишган. Кейин уни кутган. Шундай қилиб, умр ўтган. Бир куни шеригим: «Инқилоб ая оғирлашиб қолди, васият қиляпти», деб қолди. Кори савоб деб, хонасига кириб бордим. Ш ўрлик кампир муштдеккина бўлиб қолибди. Қарасам, дили чўкиб, руҳи тушиб кетган. Бир оз шакаргуфторлик, ҳазил-мутойиба қилиб кулдирдим, уйимга меҳмон бўлишини сўрадим. Эртаси ҳийла ишлатдим. Шу сизнинг жиянингиз тенги (у мени имлаб кўрсатди) бир ўғлим бор. Шунга пича пул бериб, тайинладим: мана бунга гул сотиб ол, кейин Инқилоб аянинг хоналарига кирасан-у, у кишини яқинлашиб келаётган байрам билан муборакбод қиласан! Мани мактабимиз кашшофлари юборди, дейсан. Босмачилар билан курашларингизни ўрганиб, тасанно айтдик, сизни мактабимизга таклиф этгани келдим, дейсан. Ҳозирги болаларни биласиз – саллани ол деса, каллани олади. Айтганимдан ҳам оширибди: кампир денг, ўғлимни қучоқлаб, ҳўнг-ҳўнг йиғлармиш. Эртаси бутун хонаи ғарибонда дув-дув гап бўлиб кетди. Нима дейсанки, Инқилоб онани мактабга фахрийликка сайлашибди, бутун мактаб жамоаси у кишининг соғайишига интизор эмиш. Санитар ҳам энди кампир билан ўзгача муомала қилаётганмиш. Хуллас, Инқилоб она тузалди. Мана сизга – қувваи дил!

«Мулло Муҳаммадризо, деди Инқилоб она мени кўриб, соғайишинга интизор бўлган одамлар борлигини билсанг, бу дунёда касал бўлиш ҳам мароқли экан. Пионерлар денг хизматларимни ипидан игнасигача  ўрганиб чиқишибди. Мадорга кирсам, ўзим бориб, гапириб бераман». Кейин йиғлади, дилхун бўлиб йиғлади. Майли, дедим, дарди дили енгил тортсин.

– Бечора кампир, – ачиндилар амаким, – вақтида хизматни қилган-у...

Қори амаки у кишининг гапини бўлди.

– Тағин бир мисол. Хонаи ғарибонда бир муйсафид пайдо бўлди. Ўзимизнинг ўзбеклардан. Қарасам, отахон асабий. Ҳеч ким билан гаплашмайди. Сездимки, дилида дарди – беҳудуд. Овқат емайди. Нон, сув, тамом... Энди бизнинг ошпазлар гоҳида чўчқа гўштини ҳам пишираверарди. Шунинг учун отахоннинг кўнгли тортмаяпти, деб бир икки бор овқатга ҳам чақирдим – йўқ, келмади. Билдимки, кўзига ҳамма нарса балодай бўлиб кўринади. Хуллас, бу ёруғ оламдан кўнгли узилган. Битта яримтадан суриштириб, бир  ўғли борлигини, тарғиботда ишлашини билиб олдим.

«Тарғибот»нинг нималиги менга қоронғу эди. Ҳарқалай Қори амаки изоҳ бериб қолди, яъни: рўзномаларда одоб-аҳлоқ ҳақида ёзаркан, давраларга чиқиб, шу хусусида ваз айтаркан. Таваккал қилиб, ўша одамникига йўл олдим. Бундан муддао: агар у рози бўлса, отахонни қишлоққа олиб кетмоқчи эдим – чойхонамизга шунақа бир хокисор одам дараклаб юргандик. Хуллас, сўраб-суриштириб топдим. Анча ҳаялликдан кейин бир  ўрис аёл чиқди. «Киринг, киринг», деди ўзбекчалаб. Кирдим. Зудлик билан кўрпача ташлади, дастурхон ёзди. Дилим равшан тортди. Сездимки, одобли заифа экан. Сўрайвермаганидан кейин ўзимни таништирдим, муаллимни излаб келганимни агар у киши кўнса, отахонни... Аёл жавобан йиғлаб юборди. Дийдалари шашқатор бўлиб йиғлади. Равшан бўлишича, бобойнинг ўғли бошқа бир бевага уйланиб, бу хонадонни тарк этган экан. Ўғли кетгандан кейин у билан бормабди-ю, хонаи ғарибонга қараб йўл олибди.

«Сиз у нокаснимас, менинг отам бўласиз, кетманг, деб зор-зор йиғладим, деди аёл, аммо ғурурлари йўл бермади – кетиб қолдилар». Иккаламиз ҳам хаёлга толиб қолдик. «Синглим, дедим, агар сиз моне бўлмасангиз, хўжайинингизнинг олдиларидан бир ўтсам – отахон у кишига керак бўлмаса, бизга керак! Аёл ўйга толиб, сўради: «Сиз самарқандликми?», «Ҳа, самар­қандликман», дедим. Қўяқолинг, у самарқандликларни унчалик хуш кўрмайди, деди. «Нима, самарқандлик арпасини хом  ўрибдими ёки бирортанинг думини босиб олибдими». Шаҳри ёқиб, ўзи ёқмагани ғалати-ку жаҳлга миндим. Ҳа, энди хотин,  бола-чақани, отани қадрламаган нонкўр бошқаларга меҳр қўярмиди, деди аёл ҳам. У ҳам менга ўхшаб, у ерлик, бу ерлик деган айирмачиларни жинидан баттар ёмон кўраркан. Қисса кўтоҳ, боришимга маслаҳат бермади. «Ўша бева аёлнинг ўғли билан муштлашиб, судлашиб юрибди, қўйинг, дилингизни хуфтон қилади», деди. Локин отахонни олиб кетишимга ҳам рози бўлмади. «Эртага бориб, ўзим олиб келаман, набиралари жуда ҳам соғинган, деди. Фақат, сиз бирга бўлинг, кўндиришга кўмаклашинг», деди.  Аммо эртаси борсак – кечикибмиз – отахон саллани шундай сиртмоқ қилиб, ўзларини ҳожатхона бутоғига осиб қўйибдилар. Ўша  ўрис аёлникидан чиқардик. Отасининг тазиясига ҳам келмади, ҳароми.

У киши тағин тин олди. Атрофимиздаги тоғлар ҳам аллақандаё ғуссалардан озор тортгандай бўлиб кўриндилар. Ҳадемай тоғлар силсиласи орасидан бир дарё отилиб чиқди ва худи пойга тушгандай биз билан ёнма-ён чопа бошлади. Кейин бу пойгага дарёнинг нарёғида пайдо бўлган поезд ҳам қўшилди. Бизнинг машинамиз сингари дарё билан поезд ҳам торгина дарага қараб қисилиб борарди. Улар бора-бора тўқнашадигандай эди назаримда. Кейин тош дара кўринди. Йўл тор ва қалтис эди. Аммо амаким бутун диққат-эътиборини йўлга қадаб, машинани моҳирлик билаш бошқарардилар. Мен гоҳ дарёнинг, гоҳ поездни, гоҳида эса тепамизда осилиб турган тош қояларни аллақандай ваҳима ва ташналик билан томоша қилардим, ҳайратланардим.

Биз дарадан ўтиб олдик. Хавфу хатарлар ортда қолгач, катталар тағин гапга киришиб кетишди.

– Бизнинг қишлоқда ҳам шунга ўхшаш бир гап бўлганди, – дедилар амаким, – Маннонча деган ўзини осиб қўйганди. Кожзаводда ишларди. Ўша ердан спирт олиб чиқиб,  тўй марака қиладиганларга сотарди. Бир қўшниси именение қилмоқчи бўлган экан, беш литрча олиб келиб берибди. Тошкентдан бир амалдор ҳам укаси билан келган экан ҳалиги  тўйга. Зиёфатдан бориб, иккаласи ҳам касал бўлиб қолибди. Докторга олиб боришибди – фойда бўлмабди. Бир хафтадан кейин иккаласининг ҳам кўзи кўр бўлиб қолибди.

– Қудратингдан, – ёқасини ушлаб, бошини сарак-сарак қилди Қори амаки.

– Кейин десангиз, Москвадан доктор чақиришибди. Ҳалиги катта доктор шундай палатага кирибди-ю: «Булар заҳар ичишган», дебди. Ваҳима бўлиб кетди. Гумонлар, шубҳалар дегандай. Ҳалигиларнинг акаси  ўринбосаридан кўрибди, укаси бўлса ўйнашидан. «Йўқ, дебди ҳалиги доктор, бир вақтда бир хил заҳар ичгансизлар». Кейин улар қаердан нима ичишганини бирма-бир гапириб беришибди. Докторлар бир маҳал Маннонча олиб келган арақнинг юқини текшириб кўришса, бориб турган заҳар бўлиб чиқибди. Шўрлик қоронғуда адашиб, спиртнинг  ўрнига бошқасини ўмариб чиққан экан. Тергов кунлари қўрққанидан ўзини осиб қўйди, шўрлик. Қурилишнинг кранига...

– Ҳа, ҳа, биламан, таъзиясига боргандим. – илиб кетди Қори амаки, – жасадни  баланддан туширолмай роса овора бўлишди. Бола чақалари чирқиллаб қолди. Насби бад – коиши жон. Унинг акаси билан жўрачилигимиз ҳам бор.

– Маннон ака биланми?

– Ҳа, салатпуруш. Жўрамиз бўлса ҳам жуда корчаллон одам. Шайтонлиги бор, бадбахтнинг. Каминани бир бор боплаб туширган. Ёдимга тушса, гоҳ кулгим келади, гоҳ аччиғим. Намангандан – азиз жойларни зиёрат қилиб келаётгандим. Бир маҳал стансада биров қучоқлаб ўпа кетди. Қарасам– ўша. «Ҳа, дедим, салатпуруш, нима гап?» «Ҳа, энди Қори ака, нону насиба». Кўзлари аланг– жаланг. «Сизни худонинг ўзи етказди», деди. «Иби», дедим. «Бу ёққа юринг». Иккаламиз телефон қутисига кирдик. «Ўн бочка салат олиб келган эдим, барини сотиб бўлдим. Лекин орқамдан одам тушди. «Милисами», сўрадим. «Йўқ, милиса бўлса, ўттиз-қирқ бериб, қутилардим. Киссавур. Ана биттаси қараб ўтирибди. Тағин иккита шериги бор. Ҳозир пулни сизга бераман, маҳсини бўрвойига жойлайсиз», деди. «Киссавурлар оёғимни кесиб кетсачи?». «Йўқ, улар: пул манда деб ўйлашади». Рози бўлдим. Бир маҳал автобус келиб қолди. Энди ҳалиги киссавурлар ҳайрон: пул кимдалигини билишмайди. Тиқилинчда минаётган эдик, Маннонча: «Қори ака, қўлтиқнинг тагига эҳтиёт бўлинг», деб бақирди. Ҳайрон бўлдим. Каломи Шарифни шаполоқдай халтачага солиб, қўлтиққа тумор қилиб юрадиган одатим бор эди. Шу пайт ҳалиги занғар киссавур чопонни даст кўтарди-ю, туморни шартта узиб, қочди. Ҳайрон бўлдим. Автобус йўлга тушгандан кейин денг, Маннонча қотиб-қотиб кулади. «Ҳа», десам – ҳалиги киссавурлар  тўморни пул деб ўйлашди, боплаб чалғитдим, ж...ларни! дейди.

Шу гапдан кейин амаким ҳам кулиб юбордилар. Қори амаки давом этди.

– Вой, ман соддақулни қаранг – лаққа тушиб, ишониб ўтирибман.

Биз шип-шийдим чўлга чиқдик. Тўрт томонда бирорта тоғ ёки дарахт кўзга ташланмасди. Уфқларда туташ осмон шишадай беғубор ва бокира эди.

– Жанозага соат нечада боришингиз керак, – сўрадилар амаким тезликни сусайтириб.

– Тўртда чиқаришади, – деди Қори амаки.

– Ҳа, улгурар эканмиз. Мен ярим соатда карбюраторни очиб, тозаламасам, йўлда подвадит қиладигандай.

– Майли, майли, иним, мен ҳув чеккага чиқиб, намози пешинни ўқиб оламан, – деди у киши итоаткорона.

Амаким машинани сарғайган ўтлоқлар устига олиб, тормозни босдилар. Қори амаки белбоғини олиб, анча ичкари кирдилар, уни ёйиб, намоз ўқишга киришдилар. Амаким ўтиргични кўтариб, алланималарни излашга киришдилар. Мен ҳам сал иккиланиб турдим-у, пастга тушдим. Бу ерда хониш қилиб ётган қора чигирткалар бисёр эди. Уларнинг бири қўйиб иккинчиси дард билан хазонрезгилик ҳақида хазин қўшиқ айтгандай бўларди. Беихтиёр чўл бағрига қараб одимлаб кетдим. Кўчадан ўтаётган машинадагилар чўнқа­йиб намоз ўқиётган Қори амакига қараб кулишарди. Чўл шамоли мен номларини билмайдиган турфа ўсимликларни илдизи билан қўпориб, яланглик бўйлаб ғилдиратиши завқли эди. Ана шу сарҳадсизлик сингари бу ердаги ўсимликлар, қушлар, ҳашоротлар ҳам мен учун янги бир олам, сирли борлиқ эди. Уларнинг аксариятини биринчи бор кўраётгандим. Янада ичкарироқ одимладим, жумбоқларга лиммо – лим чўл табиатини мириқиб томоша қилгим келди, лекин узоқлашиб кетсам, амаким ховотирга тушишларини ўйлаб, орқага қайтдим.

Биз тағин йўлга тушдик. Ҳадемай бир оҳангда гувиллаган овоздан уйқум келабошлади. Мен уйқу исканжасидан қутулиб чиққаним сари у сирли бир фароғат бахш этар, аллалар ва киприкларим ўз-ўзидан қисилаверарди. Ҳадемай Қори амакимнинг гаплари қулоғимга узуқ-юлуқ ярим ёрти бўлиб кира бошлади. «... ҳукумат сағирпарвар бўлгани учун» ... «аввалги бойлар мачит, кўприк қурдирганлар», «... мурувват керак».

Мен кўзимни очаман. Бир оҳангдаги овозлар ва сарҳадсиз йўл мени шавқовар  қудрат билан аллалайди, қулоғимга узуқ-у булуқ жумлалар киради.

– Дилингда нима бор?

– Руҳи мунаввар.

– Тилингда нима бор...

Тушимда варрак учираётган эмишман. У бир маромда гувиллармиш. Ипни амакимга тутқазибман. У киши кимнидир «безгак» дебдилар. Сўнг уйқу аралаш «шип-шип» деган овоз қулоққа  чалина бошлади. Баджаҳл санитар аёл негадир ҳарбийча этик кийиб олганди. У мададга муҳтож чоллар, кампирлар, болаларни қамчи билан «шип-шип» эткизиб саваларди. Унинг қўлини ушлайман, деб уйғониб кетдим. Чап томонда қатор дарахтлар. Улар ёнидан ўтганда, шипиллаган овоз чиқади Ўнг томонда қовун чош қилиб ўтирган амаки бизга умидвор тикилади. Кўзларим тағин қисилади.

– Улуғ, тур, ана Сирдарёга келдик, – дедилар амаким.

Кўзимни очдим – бояги дарахтлар ўрнини қора темир панжаралар эгаллаганди. Икки томонда ёйилиб оқаётган сув улуғвор ва ваҳимали бўлиб кўринди. Соҳилда ўтирган қатор балиқчилар пўккакларидан кўз узмай, умидвор тикилиб ўтиришарди.

– Акамга тушгача етиб бораман дегандим, анча кечикдим, – хавотирландилар амаким.

Қори амаким бир далдакор гап айтмоқчи бўлдилар-у, индамай қўяқолдилар. Тағин бироз юрганимиздан кейин Тошкентдаги азиз жойлар, яхши одамларни эслаб, уларга ҳамду сано ўқидилар.

Қанча йўл юрганимизни эслолмайман – йўл чеккасида қатор машиналар кўзга ташланди. Амаким тезликни сусайтириб, уларнинг ёнидан эҳтиёткорлик билан ўтиб кетаётганларида, қаршимизда милиционер пайдо бўлди. Унинг ишораси билан амаким машинани бир чеккага олиб, тўхтатдилар. Мен ўнг томондаги пахтазор, унда сочилган одамларни томоша қилаётганимда, милиционер етиб келди ва эндигина пастга тушган амакимдан ҳужжатларни суриштирди. Амаким шоша-пиша ва қўрқа-писа ҳужжатларини чўздилар. У қоғозларни синчиклаб ўқигач, юкнинг нималиги билан қизиқди. Амаким тағин аллақандай қоғоз чўздилар.

– Энди, – деди у ҳужжатларни сумкасига солар экан, – уччовларинг ҳам тушиб, мана бу пайкалдан бир соат пахта терасизлар.

Мен қувониб кетдим. Чунки умримда пахта термагандим, уни чаноқларидан ўз қўлим билан олишга иштиёқим баланд эди. Аммо бу ногаҳоний таклиф амаким билан Қори амакини қаттиқ ташвишга солиб қўйди.

– Акам эрталабдан бери йўлимга қараб ўтирибди, тушунсангизчи, – дедилар амаким.

Қори амаки ҳам зорланди:

– Укажон, болаларингизнинг ҳузурини кўринг. Мен жанозага боряпман – нақ ярим соатдан кейин чиқаришади.

– Ничево подобного, – деди милиционер кескин, сўнг чеккада пахта тераётган бир неча кишини кўрсатиб, зарда билан уқтирди, – ана шу кишилар райкомда ишлашади. Мажлисдан қолиб, пахта теришаяпти. Жаноза эмиш...

Менинг ортимдан улар ҳам хомушгина пахтазорга киришди. Пахта оз эди, айрим чаноқларида осилиб қолганини ҳисобга олмаганда, теришга ҳам арзимасди. Фикри-зикрим пахта теришда бўлгани учун бу ердаги ҳолат ва манзара ҳам тушимдагидек узуқ-юлуқ эди. Қори амаки жимиб қолди. Анча нарида турган одам телбагоҳ оҳангда бақириб, сўради: «Ўша ерда Синдор йўқми-и?» Мен ажабланиб, Қори амакига қарадим. У киши Синдорнинг кимлиги, бор-йўқлиги билан қизиқмасданоқ, инкор маъносида қўл силкитдилар. Ҳалиги киши бошқа томонга ўгирилиб, тағин ўша саволни такрорлади. Ёнимдаги одамлардан бири сипойироқ (амалдор бўлса керак) эди. Шериклари унга алланималарни тушунтиргач «Ҳа, Фалончи Фалончиевич докладларида буни айтганлар», деди. Кўп ўтмай худди шу каломни айнан такрорлади.

– Юринглар, нарироқ борамиз, – дедилар амаким, – у ерда пахта кўпроққа ўхшайди. Безгаклар...

Бир неча қадам нарига ўтдик – бу ерларда ҳам шумшайиб турган ғўзапоялардан ўзга ҳеч вақо йўқ эди. Нарироқда – тележкада пахта чош этилганди. Унинг устида бир бола атрофга олазарак алангларди. Пайкалга тартибсиз сочилган одамлар гап сотишар, нималарнидир муҳокама қилишарди. Мен ҳадемай зерика бошладим. Бундан кўра йўл шавқовар ва сербўёқ эди.

Амаким устма-уст соатга қараб олгач, терган пахтамизни жамлаб,  тележка томон олиб кетдилар. Қори амаки иккаламиз машина томон йўл олдик. Кўп ўтмай амаким ҳам етиб келдилар – биз йўлга тушдик. Аммо Қори амаки батамом жимиб қолганди. Амаким бир-икки бор гап қўшганда ҳам маъқуллаб қўйишдан нарига ўтмадилар. Назаримда у кишининг руҳи батамом тушиб кетганди.

Остидан темир йўл ўтган баланд кўприкка етишимиз билан «Яллама» деган ёзув кўринди.

– Мен етиб келдим, – дедилар Қори амаки ўксик оҳангда.

Амаким машинани бир чеккага олишлари билан, у киши чўнтакларига қўл чўздилар.

– Йўқ, йўқ, қўйинг, керак эмас, – ранжиганнома рад этдилар амаким, – дуо қилсангиз бас!

– Дуо ҳам қиламан, локинда буни ҳам оласиз, – дедилар у киши ва пулни амакимга чўздилар. Амаким тағин тархашлик қилгач, пулни менинг кўкрак чўнтагимга чаққонгина суқиб, бизга равон йўл, узоқ умр, боқий омад тиладилар.

Биз йўлда давом этдик. Йўлнинг бу ёғида ҳам манзаралар ранго-ранг эди, аммо назаримда, Ҳазорадан Ялламагача бўлган бўёқлар бундан кўра қуюқроқдай таассурот қолдирганди манда.

Ҳадемай, «Тошкент» деган ёзув кўзга ташланди.